ARTYKUŁY

1. P. Zradziński, W. Leszko, J. Karpowicz, K. Gryz, Narażenie pracowników na pole elektromagnetyczne podczas użytkowania radiotelefonów – Poradnik, CIOP-PIB,  2017 s. 36
   Celem poradnika jest przedstawienie zagadnień dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z oddziaływaniem pola elektromagnetycznego (pola-EM) wytwarzanego przez urządzenia łączności bezprzewodowej użytkowane, m in. w jednostkach służb ratunkowych i mundurowych oraz: zagrożeniami bezpieczeństwa i zdrowia pracowników wynikającymi z oddziaływania pola-EM  na ludzi i środowisko pracy;wymaganiami przepisów krajowych dotyczących ochrony przed zagrożeniami elektromagnetycznymi–    środkami ochronnymi służącymi ograniczaniu narażenia na pole-EM  i zapobieganiu związanym z jego oddziaływaniem zagrożeniom.Urządzenia łączności bezprzewodowej eksploatowane w Polsce wykorzystują szeroki zakres częstotliwości pola-EM – od pojedynczych megaherców (MHz), stosowanych w łączności wojskowej i amatorskiej, przez wyższe częstotliwości amatorskiego ogólnodostępnego pasma CB-Radio, pasm wykorzystywanych przez różnego rodzaju służby ratunkowe i mundurowe, publiczne systemy telefonii komórkowej GSM (Global System for Mobile Communications), DCS (Digital Communication System), UMTS (Universal Mobile Telecommunications System, zwane także systemami 3G), LTE (Long Term Evolution),  szerokopasmowy  radiowy dostęp do internetu (WiMax – Worldwide Interoperability for Microwave Access, zwany także systemem 4G), aż do ok. 6 GHz bezprzewodowych sieci Wi-Fi (Wireless Fidelity, pracujące także przy ok. 2,4 GHz).Opracowanie jest adresowane do pracodawców, pracowników i specjalistów bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP) użytkowników urządzeń łączności bezprzewodowej, m. in. jednostek organizacyjnych służb ratunkowych  i mundurowych, takich jak pogotowie  ratunkowe, policja, straż pożarna czy straż graniczna, organów administracji państwowej i instytucji biorących udział w organizacji i prowadzeniu systemowych działań z zakresu BHP. Jest ukierunkowane na problematykę wynikającą ze specyfiki zagrożeń elektromagnetycznych i zasad ochrony pracowników przed nimi podczas użytkowania typowych urządzeń łączności bezprzewodowej (popularnie nazywanych radiotelefonami), wykorzystujących pasma częstotliwości (147 – 174) MHz oraz (380 – 462) MHz. Do urządzeń łączności bezprzewodowej należą:–   urządzenia stacjonarne (radiotelefony stacjonarne)–   urządzenia przewoźne (radiotelefony przewoźne)–   urządzenia przenośne (radiotelefony przenośne, zwane także nasobnymi).W poradniku wykorzystano wyniki badań ankietowych i badań środowiskowych przeprowadzonych w jednostkach pogotowia ratunkowego, straży pożarnej, straży granicznej i policji na terenie różnych województw oraz symulacje numeryczne w wirtualnych modelach narażenia na pole-EM, wykonane w latach 2011-2013 w ramach programu wieloletniego pn. „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy”. Natomiast omówiona ocena zagrożeń elektromagnetycznych odpowiada wymaganiom prawa pracy wprowadzonym w 2016 r [DzU 2016, poz. 950 ze zm., 952]. 
   
   
2. Karpowicz J., Gryz K., Rozpoznanie i ocean zagrożeń elektromagnetycznych w placówkach diagnostyki obrazowej rezonansu magnetycznego – Część 1, Inżynier i Fizyk Medyczny, 2017, 6,  s. 399-406.
   Streszczenia
   W lipcu 2016 roku zostały wprowadzone nowe wymagania prawa pracy dotyczące zagrożeń elektromagnetycznych, określone przez rozporządzenia ministra rodziny, pracy i polityki społecznej. Najpóźniej 1 lipca 2018 roku upływa okres przejściowy, w którym wszystkie placówki użytkujące źródła pola-EM powinny dostosować się do tych wymagań w celu zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. W artykule scharakteryzowano aktualne wymagania prawa pracy dotyczące rozpoznania i oceny zagrożeń elektromagnetycznych, w kontekście typowych charakterystyk narażenia na pole elektromagnetyczne w medycznych placówkach diagnostyki obrazowej rezonansu magnetycznego oraz najistotniejszych zmian wprowadzonych przez nowe wymagania, w stosunku do obowiązujących w latach 1995-2016. Omawiane wymagania dotyczące ochrony przed oddziaływaniem pola elektromagnetycznego nie dotyczą pacjentów.ht-alt: 10.5pt;background:white'>Zaprezentowano wyniki wykonanych w elektrowniach wiatrowych badań pola elektromagnetycznego, obejmujących pomiary rozkładu przestrzennego oraz indywidualny monitoring narażenia pracowników. Wykazano, że narażenie pracowników jest w granicach wymagań prawa pracy (natężenie pola elektrycznego E < 500 V/m; natężenie pola magnetycznego H < 200 A/m, zasięgi stref ochronnych pola elektromagnetycznego nieprzekraczające jednego metra od jego źródeł, a narażenie pracowników podczas dnia pracy jedynie krótkotrwałe). Zidentyfikowano lokalne występowanie zagrożeń elektromagnetycznych istotnych dla pracowników szczególnie chronionych (kobiet w ciąży, pracowników młodocianych i użytkowników implantów medycznych), które powinny być uwzględnione w programie stosowania środków ochronnych.  
   
   
3. P. Zradziński, J. Karpowicz, K. Gryz, W. Leszko. Ekspozycja na promieniowanie elektromagnetyczne systemów dostępu bezprzewodowego do Internetu w zróżnicowanych warunkach użytkowania. Przegląd Telekomunikacyjny i Wiadomości Telekomunikacyjne. 6/2017:230-233
   Streszczenie
   W różnych warunkach użytkowania systemów bezprzewodowego dostępu do internetu (SBDI) przeprowadzono 8-godzinne rejestracje promieniowania elektromagnetycznego (p-EM). W warunkach intensywnego użytkowania SBDI wykazano 4-krotny wzrost poziomu p- EM w pasmie Wi-Fi i jego istotny (40%) udział w całkowitym poziomie p-EM z zakresu (0,087 – 5,85) GHz. W miejscach intensywnego użytkowania łączy SBDI składowa Wi- Fi powinna być oceniana w kontekście możliwych zakłóceń implantów medycznych i zagrożeń zdrowia. statycznego i elektromagnetycznego małej częstotliwości o dominującej składowej 50 Hz lub 150 Hz).  Zaprezentowano wyniki wykonanych w elektrowniach wiatrowych badań pola elektromagnetycznego, obejmujących pomiary rozkładu przestrzennego oraz indywidualny monitoring narażenia pracowników. Wykazano, że narażenie pracowników jest w granicach wymagań prawa pracy (natężenie pola elektrycznego E < 500 V/m; natężenie pola magnetycznego H < 200 A/m, zasięgi stref ochronnych pola elektromagnetycznego nieprzekraczające jednego metra od jego źródeł, a narażenie pracowników podczas dnia pracy jedynie krótkotrwałe). Zidentyfikowano lokalne występowanie zagrożeń elektromagnetycznych istotnych dla pracowników szczególnie chronionych (kobiet w ciąży, pracowników młodocianych i użytkowników implantów medycznych), które powinny być uwzględnione w programie stosowania środków ochronnych. 
   
   
4. P. Zradziński, J. Karpowicz, K. Gryz, W. Leszko, Ocena zagrożeń wynikających z oddziaływania pola magnetycznego emitowanego przez aplikator magnetoterapeutyczny dla użytkowników protez słuchu wykorzystujących przewodnictwo kostne, Medycyna Pracy 2017, 68(4): 469-477
   Streszczenie
   Wstęp: Pole magnetyczne małej częstotliwości, wywołując wewnątrz struktur elektrycznie przewodzących indukowane pole elektryczne (E_in), może bezpośrednio oddziaływać na funkcjonowanie organizmu, np. poprzez elektrostymulację układu nerwowego. Ponadto rozkład przestrzenny i natężenie E_in są zaburzone w sąsiedztwie elektroprzewodzących struktur implantu medycznego. Materiał i metody: Opracowano numeryczne modele aplikatora do magnetoterapii, będącego źródłem pola magnetycznego sinusoidalnie zmiennego o częstotliwości 100 Hz, oraz użytkownika częściowo implantowanej protezy słuchu (implantu słuchowego wykorzystującego przewodnictwo kostne: typu Bonebridge (IS-BB) lub implantu słuchowego typu BAHA (IS-BAHA – bone anchored hearing aid, implant słuchu zakotwiczony w kości). Przeanalizowano wartości E_in w modelu głowy użytkownika implantu przebywającego obok aplikatora (np. fizjoterapeuty). Wyniki: Wykazano, że używanie IS-BB lub IS-BAHA istotnie zwiększa (do ok. 4-krotnie) zagrożenia elektromagnetyczne jego użytkownika w porównaniu z osobą bez implantu, narażoną na niejednorodne przestrzennie pole magnetyczne. Zagrożenie dla użytkownika IS-BAHA jest większe niż użytkownika IS-BB. Stwierdzono, że przy zastosowaniu zasad oceny określonych w Dyrektywie 2013/35/UE w przypadku użytkowników implantów słuchowych przy narażeniu na pole niejednorodne słabsze od limitów indukcji magnetycznej może wystąpić przekroczenie limitów natężenia pola indukowanego w organizmie. Natomiast w przypadku stosowania wymagań i limitów określonych w polskim prawie pracy lub zaleceniach ICNIRP (International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection – Międzynarodowa Komisja ds. Ochrony Przed Promieniowaniem Niejonizującym) dotrzymanie wymagań dotyczących poziomu ekspozycji zapewnia również dotrzymanie wymagań dotyczących odpowiednich limitów pola indukowanego w organizmie użytkownika implantu słuchowego. Wnioski: Konieczne jest wykonanie indywidualnej oceny zagrożeń elektromagnetycznych dotyczących użytkowników implantów słuchowych ze względu na stwierdzone istotnie większe zagrożenia w stosunku do osób bez implantu oraz różnic w poziomie zagrożenia użytkowników implantów o odmiennych rozwiązaniach konstrukcyjnych czy technologicznych.  
   
   
5. P. Zradziński, J. Karpowicz, W. Leszko, K. Gryz, Ocena bezpieczeństwa użytkowników aktywnych implantów medycznych w polach elektromagnetycznych systemów radiokomunikacyjnych. Przegląd Telekomunikacyjny i Wiadomości Telekomunikacyjne. 6/2016:436:438
   Streszczenie
   Oddziaływanie pola elektromagnetycznego może negatywnie wpływać na funkcjonowanie aktywnych implantów medycznych (AIMD). Zgodnie z dyrektywą 2013/35/UE omawiany rodzaj zagrożeń elektromagnetycznych podlega ocenie. Przedstawiono ocenę bezpieczeństwa użytkowników AIMD przebywających w otoczeniu radiotelefonów przenośnych, w kontekście wymagań przepisów i zaleceń międzynarodowych. W odległości do 100 cm od radiotelefonów zmierzono pola elektromagnetyczne o poziomach, które mogą zakłócać działanie AIMD. ez nie pola elektromagnetycznego (magnetostatycznego i elektromagnetycznego małej częstotliwości o dominującej składowej 50 Hz lub 150 Hz).  Zaprezentowano wyniki wykonanych w elektrowniach wiatrowych badań pola elektromagnetycznego, obejmujących pomiary rozkładu przestrzennego oraz indywidualny monitoring narażenia pracowników. Wykazano, że narażenie pracowników jest w granicach wymagań prawa pracy (natężenie pola elektrycznego E < 500 V/m; natężenie pola magnetycznego H < 200 A/m, zasięgi stref ochronnych pola elektromagnetycznego nieprzekraczające jednego metra od jego źródeł, a narażenie pracowników podczas dnia pracy jedynie krótkotrwałe). Zidentyfikowano lokalne występowanie zagrożeń elektromagnetycznych istotnych dla pracowników szczególnie chronionych (kobiet w ciąży, pracowników młodocianych i użytkowników implantów medycznych), które powinny być uwzględnione w programie stosowania środków ochronnych.  
   
   
6. K. Gryz, J. Karpowicz, Ekspozycja na pole elektromagnetyczne w elektrowniach wiatrowych,Bezpieczeństwo Pracy, nr 7, 2016, 10-13, DOI: 10.5604/01377043.1210089
   Streszczenie
   Odnawialne źródła energii, m.in. elektrownie wiatrowe, odgrywają coraz większą rolę w systemie energetycznym. W Polsce eksploatowanych jest obecnie ponad 1000 elektrowni wiatrowych o łącznej mocy ok. 4,6 GW, które rocznie produkują ok. 4,5% krajowej energii elektrycznej (tj. niemal 8 TWh w 2015 r.). W artykule scharakteryzowano źródła pola elektromagnetycznego w elektrowniach wiatrowych (generatory prądowe, przetworniki elektroenergetyczne, okablowanie, transformatory) i parametry wytwarzanego przez nie pola elektromagnetycznego (magnetostatycznego i elektromagnetycznego małej częstotliwości o dominującej składowej 50 Hz lub 150 Hz). Zaprezentowano wyniki wykonanych w elektrowniach wiatrowych badań pola elektromagnetycznego, obejmujących pomiary rozkładu przestrzennego oraz indywidualny monitoring narażenia pracowników. Wykazano, że narażenie pracowników jest w granicach wymagań prawa pracy (natężenie pola elektrycznego E < 500 V/m; natężenie pola magnetycznego H < 200 A/m, zasięgi stref ochronnych pola elektromagnetycznego nieprzekraczające jednego metra od jego źródeł, a narażenie pracowników podczas dnia pracy jedynie krótkotrwałe). Zidentyfikowano lokalne występowanie zagrożeń elektromagnetycznych istotnych dla pracowników szczególnie chronionych (kobiet w ciąży, pracowników młodocianych i użytkowników implantów medycznych), które powinny być uwzględnione w programie stosowania środków ochronnych.
   
   
7. K. Gryz, J. Karpowicz, Narażenie na pola elektromagnetyczne przy instalacjach energetycznych odnawialnych źródeł energii (OZE),W: „Bezpieczeństwo Pracy – Środowisko – Zarządzanie, Tom III”, Ed. Damian Hadryś, Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy, Katowice, 2015, 85-94, ISBN 978-83-61378-58-7
   Streszczenie
   Ze względów ekologicznych, coraz szerzej stosowane są alternatywne, w stosunku do elektrowni konwencjonalnych, odnawialne źródła energii (OZE), m.in. elektrownie wiatrowe i panele fotowoltaiczne. Instalacje elektrowni wiatrowych oraz fotowoltaicznych są źródłem pola magnetostatycznego i elektromagnetycznego małej częstotliwości (z pasma od kilku Hz do kilkuset Hz, z dominującym udziałem składowej o częstotliwości 50 Hz). Przeprowadzone badania pól elektromagnetycznych w elektrowniach wiatrowych i fotowoltaicznych oraz rozpoznanie warunków narażenia pracowników wykazały, że narażenie pracowników mieści się w granicach wymagań prawa pracy pod warunkiem stosowania wymaganych środków profilaktycznych, szczególnie dotyczących użytkowników aktywnych implantów medycznych (AIMD) (w miejscach możliwego przebywania pracowników zmierzono maksymalne wartości natężenia pola magnetycznego małej częstotliwości do 250 A/m, a pola elektrycznego do 200 V/m oraz zasięgi stref ochronnych pola magnetycznego do kilkudziesięciu cm od wyposażenia elektrycznego). W miejscach dostępnych dla ludności (poza wieżami elektrowni wiatrowych, ogrodzonymi terenami elektrowni fotowoltaicznych) występują pola elektromagnetycznego poniżej limitów zdefiniowanych w przepisach ochrony środowiska.
   
   
8. P. Bieńkowski, H. Aniołczyk, J. Karpowicz, J. Kieliszek, Narażenie na pole elektromagnetyczne w przestrzeni pracy podczas użytkowania urządzeń nadawczych systemów radiokomunikacyjnych. Metoda pomiaru pola elektromagnetycznego in situ – wymagania szczegółowe, Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 2017, nr  2(92), s. 89-131
   Streszczenie
   W prawie pracy określono obowiązek rozpoznania i oceny zagrożeń elektromagnetycznych w otoczeniu urządzeń i systemów radiokomunikacyjnych będących źródłami pola elektromagnetycznego (pole-EM). W rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 czerwca 2016 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pole elektromagnetyczne, wśród typowych źródeł tego pola wy-mieniono „nadawcze systemy tele- i radiokomunikacyjne” oraz „stacje bazowe systemów telefonii komórkowej” (DzU 2016, poz. 950, zm. poz. 2284; zał. 1., poz. 4. i 5.). Do urządzeń radiokomunikacyjnych zalicza się również „telefony komórkowe, bezprzewodowe i urządzenia bezprzewodowe krótkiego zasięgu” (DzU 2016, poz. 950, zm. poz. 2284; zał. 1., poz. 3.), które jako sprzęt powszechnego użytku, niewymagający pozwolenia radiokomunikacyjnego, nie są przedmiotem niniejszego artykułu. Urządzania i systemy radiokomunikacyjne stanowią obecnie jedne z najliczniejszych źródeł pola-EM, a podczas emisji w otoczeniu anten i niektórych innych elementów systemu występuje pole-EM stref ochronnych. Systemy radiokomunikacyjne są najczęściej bezobsługowe, jednak wymagają okresowych kontroli, regulacji i konserwacji, a tym samym w ich otoczeniu można wyróżnić przestrzeń pracy. Warunki narażenia pracujących na pole-EM podczas użytkowania systemów radiokomunikacyjnych wymagają okresowej kontroli, wykonanej zgodnie z rekomendowanymi i zwalidowanymi metodami, celem rozpoznania zagrożeń elektromagnetycznych i podjęcia odpowiednich środków ochronnych (DzU 2011, poz. 166; DzU 2016, poz. 950, zm. poz. 2284). Metody pomiarów pola-EM w zakresie koniecznym do realizacji wspomnianych wymagań nie są obecnie znormalizowane. W związku z tym, celem relacjonowanej w niniejszym artykule pracy było opracowanie metody rekomendowanej do pomiaru parametrów pola-EM in situ w przestrzeni pracy, pod-czas użytkowania urządzeń radiokomunikacyjnych. Rekomendowana metoda pomiarów została opracowana na podstawie szczegółowego rozpoznania charakterystyki narażenia na pole-EM w otoczeniu typowych urządzeń i systemów radiokomunikacyjnych eksploatowanych w Polsce: w otoczeniu systemów antenowych oraz nadajników stacji bazowych telefonii komórkowej, nadajników radiowych i telewizyjnych małych mocy oraz radiowo-telewizyjnych centrów nadawczych (RTCN). W pracy opierano się na pomiarach własnych autorów oraz opracowaniach literaturowych i protokołach z pomiarów kontrolnych pola-EM. Na podstawie wyników przeprowadzonych badań stwierdzono, że oprócz pierwotnych źródeł pola-EM w postaci anten (w niektórych przypadkach również nadajników oraz elementów toru antenowego), w przestrzeni pracy w ich otoczeniu występują również wtórne źródła pola-EM: metalowe konstrukcje (drabiny, barierki, ogrodzenia, elementy nośne anten, rynny, zwody uziomów) oraz anteny odbiorcze lub nadawcze wyłączone z nadawania, ale będące w obszarze oddziaływania pola-EM anten nadawczych. W artykule przedstawiono opracowaną metodę pomiarów pola-EM w przestrzeni pracy w otoczeniu stacjonarnych, wymagających pozwoleń radiowych, nadawczych urządzeń i systemów radiokomunikacyjnych oraz omówiono najistotniejsze przyczyny niepewności wyników pomiaru pola-EM przy omawianych urządzeniach. ącego konieczność zaostrzonej oceny narażenia przy niesinusoidal-nym trybie pracy urządzenia (tj. użycie limitów określonych dla pola-EM o częstotliwości 100 Hz). W przypadku urządzeń emitujących pole-EM o częstotliwościach z zakresu kiloherców (kHz) lub pola-EM o impulsowej charakterystyce zarekomendowano stosowanie bardziej złożonych pomiarów, obejmujących indywi-dualne rozpoznanie charakterystyk mierzonego pola-EM i określenie współczynników korekcyjnych do interpretacji wyników pomiarów wartości skutecznej na podstawie charakterystyk metrologicznych stosowanych przyrządów pomiarowych. W metodzie określono również zasady: przygotowania pomiarów i aparatury pomiarowej, wyboru punktów pomiarowych, wyznaczania zasięgu stref ochronnych oraz dokumentowania wyników pomiarów. Omówiono również najistotniejsze źródła niepewności wyników pomiaru pola-EM w przestrzeni pracy przy omawianych urządzeniach. anych elementów sieci elektroenergetycznej są wykorzystywane prądy przemienne o częstotliwości 50 Hz i o stabilnym napięciu charakterystycznym dla jej poszczególnych obiektów, a obciążeniach prądowych zmieniających się w znacznym stopniu (o kilkaset procent), zależnie od zapotrzebowania odbiorców na energię elektryczną. W związku z tym, zarekomendowano metodę pomiarów, która obejmuje pomiar wartości skutecznej (RMS) natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego, których wyniki są oceniane bezpośrednio w odniesieniu do limitów narażenia, które określono w prawie pracy w stosunku do wartości równoważnych takich parametrów narażenia. W metodzie określono również zasady: przygotowania pomiarów i aparatury pomiarowej, wyboru punktów pomiarowych, wyznaczania zasięgu stref ochronnych oraz dokumentowania wyników pomiarów, a także warunki klimatyczne wykonywania pomiarów. Omówiono również najistotniejsze źródła niepewności wyników pomiaru pola-EM przy omawianych urządzeniach elektroenergetycznych.
   
   
9. J. Karpowicz, H. Aniołczyyk, P. Bieńkowski, K. Gryz, J. Kieliszek, P. Poltański, M. Zmyślony, P. Zradziński, Narażenie na pole elektromagnetyczne  w przestrzeni pracy podczas użytkowania urządzeń do magnetoterapii lub  magnetostymulacji. Metoda pomiaru pola elektromagnetycznego in situ – wymagania szczegółowe, Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 2016, nr  4(90), s. 151-180
   Streszczenie
   W prawie pracy określono obowiązek rozpoznania i oceny zagrożeń elektromagnetycznych w otoczeniu urządzeń i instalacji emitujących pole elektromagnetyczne (pole-EM). W rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 czerwca 2016 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pole-EM wśród typowych źródeł pola-EM wymieniono „urządzenia do magnetoterapii” (DzU 2016, poz. 950, zał. 1., poz. 10., zm. poz. 2284).  Urządzania do magnetoterapii są wykorzystywane do łagodzenia różnych dolegliwości, z wykorzystaniem oddziaływania quasi-statycznego pola-EM. Podczas zabiegu w pobliżu aktywnych aplikatorów występuje pole-EM stref ochronnych. W związku z tym, warunki narażenia pracujących podczas użytkowania aplikatorów wymagają okresowej kontroli, wykonanej „zgodnie z metodami określonymi w Polskich Normach, a w przypadku braku takich norm, metodami rekomendowanymi i zwalidowanymi” zgodnie z wymaganiami zawartymi w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DzU 2011, poz. 166), celem rozpoznania zagrożeń elektromagnetycznych i podjęcia odpowiednich środków ochronnych (DzU 2016, poz. 950, zm. poz. 2284). Metody pomiarów pola-EM w zakresie koniecznym do realizacji wspomnianych wymagań nie są obecnie znormalizowane, w związku z tym, celem relacjonowanej pracy było opracowanie metody rekomendowanej do pomiaru parametrów pola-EM in situ w przestrzeni pracy, podczas użytkowania urządzeń do magnetoterapii lub magneto-stymulacji.  Na podstawie wyników przeprowadzonych badań wykazano, że podczas zabiegu fizyko-terapeutycznego źródłem pola-EM jest jedynie aplikator do magnetoterapii lub magnetostymulacji. W przypadku wykorzystywania pola-EM o częstotliwości podstawowej do 100 Hz o sinusoidalnym lub niesinusoidalnym prze-biegu ciągłym – przemiennym lub prostowanym (tj. ze składową stałą), zasięg pola-EM stref ochronnych jest determinowany przez rozkład przestrzenny quasi-statycznego pola magnetycznego (pola-M). Ponieważ tego typu urządzenia przeważają w polskich placówkach fizykoterapeutycznych, do oceny zagrożeń elektromagnetycznych w przestrzeni pracy rekomendowano użycie uproszczonej metody pomiarów. Polega ona na pomiarze wartości skutecznej (RMS) na-tężenia pola-M w sinusoidalnym trybie pracy urządzenia. W ocenie wyników w takim przypadku uwzględnia się limity narażenia określone w prawie pracy w stosunku do wartości równoważnych natężenia pola-M przez uży-cie odpowiedniego współczynnika korekcyj-nego, odzwierciedlającego konieczność zaostrzonej oceny narażenia przy niesinusoidal-nym trybie pracy urządzenia (tj. użycie limitów określonych dla pola-EM o częstotliwości 100 Hz). W przypadku urządzeń emitujących pole-EM o częstotliwościach z zakresu kiloherców (kHz) lub pola-EM o impulsowej charakterystyce zarekomendowano stosowanie bardziej złożonych pomiarów, obejmujących indywi-dualne rozpoznanie charakterystyk mierzonego pola-EM i określenie współczynników korekcyjnych do interpretacji wyników pomiarów wartości skutecznej na podstawie charakterystyk metrologicznych stosowanych przyrządów pomiarowych. W metodzie określono również zasady: przygotowania pomiarów i aparatury pomiarowej, wyboru punktów pomiarowych, wyznaczania zasięgu stref ochronnych oraz dokumentowania wyników pomiarów. Omówiono również najistotniejsze źródła niepewności wyników pomiaru pola-EM w przestrzeni pracy przy omawianych urządzeniach. anych elementów sieci elektroenergetycznej są wykorzystywane prądy przemienne o częstotliwości 50 Hz i o stabilnym napięciu charakterystycznym dla jej poszczególnych obiektów, a obciążeniach prądowych zmieniających się w znacznym stopniu (o kilkaset procent), zależnie od zapotrzebowania odbiorców na energię elektryczną. W związku z tym, zarekomendowano metodę pomiarów, która obejmuje pomiar wartości skutecznej (RMS) natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego, których wyniki są oceniane bezpośrednio w odniesieniu do limitów narażenia, które określono w prawie pracy w stosunku do wartości równoważnych takich parametrów narażenia. W metodzie określono również zasady: przygotowania pomiarów i aparatury pomiarowej, wyboru punktów pomiarowych, wyznaczania zasięgu stref ochronnych oraz dokumentowania wyników pomiarów, a także warunki klimatyczne wykonywania pomiarów. Omówiono również najistotniejsze źródła niepewności wyników pomiaru pola-EM przy omawianych urządzeniach elektroenergetycznych.
   
   
10. M. Szuba, I. Hasiec, P. Papliński, H. Śmietanka, K. Zajder, M. Zmyślony, K. Gryz, J. Karpowicz, Narażenie na pole elektromagnetyczne  w przestrzeni pracy podczas użytkowania systemów elektroenergetycznych i elektrycznych instalacji  zasilających prądu przemiennego w energetyce.  Metoda pomiaru pola elektromagnetycznego in situ – wymagania szczegółowe, Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 2016, nr  4(90), s. 91-150
    Streszczenie
    Pole elektromagnetyczne (pole-EM) występuje w otoczeniu wszystkich instalacji i urządzeń zasilanych energią elektryczną, jest więc również nierozerwalnie związane z przesyłaniem energii elektrycznej przez sieć elektroenergetyczną, tworzoną głównie przez linie i rozdzielnie elektroenergetyczne: najwyższych, wysokich, średnich i niskich napięć, w których otoczeniu może występować pole-EM stref ochronnych. Obiekty takie zostały wymienione wśród typowych źródeł pola-EM jako „systemy elektroenergetyczne i elektryczna instalacja zasilająca” w rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 czerwca 2016 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pole-EM (DzU 2016, poz. 950, zm. poz. 2284; zał. 1., poz. 2.). W związku z tym, warunki narażenia pracujących w otoczeniu urządzeń lub instalacji sieci elektroenergetycznych wymagają okresowej kontroli, zgodnie z wymaganiami określonymi w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, w którym określono, że powinna być ona wykonana „zgodnie z metodami określonymi w Polskich Normach, a w przypadku braku takich norm, metodami rekomendowanymi i zwalidowanymi” (DzU 2011, poz. 166). Celem takiej kontroli jest rozpoznanie zagrożeń elektromagnetycznych w przestrzeni pracy i podjęcie odpowiednich środków ochronnych (DzU 2016, poz. 950, zm. 2284). Ponieważ metody pomiarów pola-EM odpowiednie do realizacji tych wymagań prawa pracy nie są obecnie znormalizowane, celem przeprowadzonych badań było opracowanie metody rekomendowanej do pomiaru parametrów pola-EM in situ w przestrzeni pracy, podczas użytkowania sieci elektroenergetycznych. Rekomendowana metoda pomiarów została opracowana na podstawie przeglądu: parametrów konstrukcyjnych i elektrycznych infrastruktury energetycznej użytkowanej w Polsce, przeglądu danych literaturowych oraz wyników badań własnych wykonanych przez autorów w kilkuset obiektach elektroenergetycznych (najwyższych, wysokich, średnich i niskich napięć) o zróżnicowanej strukturze geometrycznej i funkcjonalnej, użytkowanych na terenie całego kraju. Przeprowadzone pomiary obejmowały pomiary wartości skutecznych natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego w przestrzeni pracy, z wyłączeniem narażeń występujących podczas prac wykonywanych wg procedur określanych jako praca na potencjale. Przeprowadzone badania obejmowały pomiary wartości skutecznej natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego w przestrzeni pracy, z wyłączeniem narażeń występujących podczas prac wykonywanych według procedur określanych jako praca na potencjale. Pomiary obejmowały następujące obiekty prądu przemiennego użytkowane w ramach krajowego systemu elektroenergetycznego: napowietrzne i wnętrzowe rozdzielnie elektroenergetyczne o napięciach znamionowych (110 ÷ 750) kV oraz linie elektroenergetyczne o napięciach znamionowych (110 ÷ 400) kV, określanych jako wysokie lub najwyższe napięcia (WN lub NN); linie elektroenergetyczne niskiego lub średniego napięcia (nn lub SN) o napięciach znamionowych (0,4 ÷ 110) kV (z wyłączeniem obiektów o napięciu 110 kV, zaliczanym do WN); rozdzielnie i transformatory nn lub SN o napięciach znamionowych (0,4 ÷ 110) kV    (z wyłączeniem obiektów o napięciu 110 kV, zaliczanym do WN); generatory prądu wraz z torami prądowymi oraz aparaturą łączeniową i pomiarową o mocach powyżej 1 MW; instalacje potrzeb własnych na stacjach elektroenergetycznych; trójfazowe instalacje przemysłowe. Na podstawie wyników przeprowadzonych badań wykazano, że podczas użytkowania wspomnianych elementów sieci elektroenergetycznej są wykorzystywane prądy przemienne o częstotliwości 50 Hz i o stabilnym napięciu charakterystycznym dla jej poszczególnych obiektów, a obciążeniach prądowych zmieniających się w znacznym stopniu (o kilkaset procent), zależnie od zapotrzebowania odbiorców na energię elektryczną. W związku z tym, zarekomendowano metodę pomiarów, która obejmuje pomiar wartości skutecznej (RMS) natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego, których wyniki są oceniane bezpośrednio w odniesieniu do limitów narażenia, które określono w prawie pracy w stosunku do wartości równoważnych takich parametrów narażenia. W metodzie określono również zasady: przygotowania pomiarów i aparatury pomiarowej, wyboru punktów pomiarowych, wyznaczania zasięgu stref ochronnych oraz dokumentowania wyników pomiarów, a także warunki klimatyczne wykonywania pomiarów. Omówiono również najistotniejsze źródła niepewności wyników pomiaru pola-EM przy omawianych urządzeniach elektroenergetycznych.
    
    
11. P. Zradziński, Uwarunkowania wykorzystania numerycznych modeli pracowników do oceny zagrożeń bezpośrednich wynikających z narażenia na pole elektromagnetyczne;Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 2016, nr  4(90), s. 75-89.
    Streszczenie
    W niniejszej publikacji przedstawiono możliwości wykorzystania numerycznych modeli ciała pracowników do oceny narażenia na pole elektromagnetyczne, zgodnie z wymaganiami zawartymi w dyrektywie 2013/35/UE i prawie pracy, które zapewniły jej wdrożenie w Polsce. Zaprezentowano wymagania dotyczące oceny biofizycznych skutków oddziaływania pola elektromagnetycznego na organizm człowieka (natężenie indukowanego pola elektrycznego, szybkość pochłaniania właściwego energii), kwalifikowanych w dyrektywie jako zagrożenia bezpośrednie. Na podstawie tych  miar, określanych na drodze symulacji numerycznych, może być przeprowadzana analiza zgodności z limitami określonymi w dyrektywie. Przeprowadzenie symulacji numerycznych wymaga dobrej znajomości, między innymi zagadnień falowych i specyfiki metod obliczeniowych, a ponadto parametrów analizowanego scenariusza narażenia pracownika w miejscu pracy. Są to jednak  procesy kosztowne i czasochłonne, wykonywane jedynie przez wyspecjalizowane ośrodki naukowo-badawcze i  z tych powodów zwykle nie dotyczą indywidualnych stanowisk pracy. W ocenie bezpośrednich zagrożeń wynikających z narażenia na pole elektromagnetyczne, w której  wykorzystuje się symulacje numeryczne, konieczne jest użycie numerycznego modelu ciała pracownika. W opracowaniu scharakteryzowano zróżnicowanie wartości miar bezpośrednich skutków oddziaływania pola elektromagnetycznego w zależności od poszczególnych parametrów tych modeli,  jak: parametry dielektryczne tkanek, pozycja ciała, warunki izolacji od podłoża, rozdzielczość przestrzenna modelu czy jego cechy antropometryczne. Największy wpływ  na ocenę zagrożeń mają: warunki izolacji od podłoża, pozycja ciała i cechy antropometryczne (w badaniach zaobserwowano ponad 2-krotne różnice w obliczonych wartościach miar bezpośrednich skutków oddziaływania). Wykazano, że stosowanie do oceny miar bezpośrednich skutków narażenia pracowników na pole elektromagnetyczne, zgodnie z wymaganiami zawartymi w dyrektywie 2013/35/UE, jest ograniczone ze względu na parametry wielu wykorzystywanych dotychczas w badaniach naukowych numerycznych modeli ciała, jak: ograniczona (często szczątkowa) powierzchnia kontaktu z podłożem, zbyt mała rozdzielczość przestrzenna czy nierealistyczna pozycja ciała (wyprostowana z opuszczonymi kończynami górnymi). Istotne jest zatem prowadzenie dalszych badań w kierunku opracowania lepszych modeli numerycznych, a także działań zmierzających do uszczegółowienia i ujednolicenia wymagań odnośnie do modeli numerycznych stosowanych w ocenie omawianych skutków oddziaływania pola na pracowników. Natomiast z powodzeniem modele te mogą być wykorzystywane podczas analiz zależności poziomu zagrożeń elektromagnetycznych od warunków wykonywania pracy (np. od pozycji ciała czy odległości od źródła pola) lub parametrów źródła pola (np.: geometrii, częstotliwości, mocy emitowanego pola), wykorzystywanych w procesie tworzenia: zaleceń, norm lub wymagań prawnych odnoszących się do bezpieczeństwa pracowników w otoczeniu źródeł pola elektromagnetycznego.
    
    
12. P. Bieńkowski, J. Karpowicz, J. Kieliszek, Przegląd miar skutków narażenia na zmienne w czasie pole elektromagnetyczne i właściwości metrologicznych mierników, istotnych podczas oceny narażenia w środowisku pracy; Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 2016, nr  4(90), s. 41-74.
    Streszczenie
    Eksploatacja wszystkich urządzeń i instalacji zasilanych prądem elektrycznym jest nierozerwalnie związana z zamierzoną lub niezamierzoną emisją energii elektromagnetycznej. W wyniku tej emisji pole elektromagnetyczne powszechnie występuje w środowisku. Bezpośrednim skutkiem oddziaływania pola z obiektami elektroprzewodzącymi (w tym z ciałem człowieka) jest indukowanie pola elektrycznego i prądu elektrycznego w eksponowanych obiektach (pojedynczych obiektach w tzw. wolnej przestrzeni lub w grupach obiektów połączonych galwanicznie). W organizmie człowieka mogą one wywołać elektrostymulację tkanek pobudliwych lub wzrost temperatury, co prowadzi do zaburzeń funkcjonowania organizmu lub utrudnia bezpieczne realizowanie obowiązków zawodowych. Przy identyfikacji, badaniach i ocenie parametrów narażeń na pola elektromagnetyczne są stosowane zarówno techniki pomiarowe, symulacje komputerowe, jak i analiza parametrów technicznych obiektów technicznych emitujących pola elektromagnetyczne. Zwykle największą miarodajność w przypadku oceny zagrożeń zawodowych mają badania in situ, ponieważ umożliwiają ocenę zarówno rzeczywistych parametrów pola elektromagnetycznego w specyficznych warunkach przestrzeni pracy, gdzie eksploatowane mogą być jednocześnie różnorodne urządzenia i instalacje elektryczne oraz rozmieszczone są zróżnicowane obiekty materialne modyfikujące morfologię ekspozycji (m.in. rozkład przestrzenny i zmienność w czasie), jak i ocenę warunków narażenia przy aktualnym stanie technicznym źródeł pola, który zmienia się wskutek zmiennych warunków ich eksploatacji i konserwacji oraz procesów starzeniowych urządzeń. W artykule omówiono: charakterystyki bezpośredniego i pośredniego oddziaływania pola elektromagnetycznego na organizm człowieka, miary skutków narażenia na zmienne w czasie pole elektromagnetyczne (o częstotliwości z pasma od 5 Hz do 300 GHz), parametry charakteryzujące pole elektromagnetyczne w środowisku (stosowane zgodnie z wymaganiami prawa pracy podczas oceny narażenia pracowników), zasady pomiaru pola elektrycznego i magnetycznego oraz właściwości metrologiczne mierników (istotne z punktu widzenia jakości pomiarów wykorzystywanych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy). Ponadto scharakteryzowano czynniki determinujące niepewność pomiarów pola elektromagnetycznego w środowisku pracy, ze szczególnym uzasadnieniem wymagań określających parametry metrologiczne aparatury wykorzystywanej do pomiarów podjętych ze względu na ocenę zgodności warunków narażenia z ustalonymi limitami dotyczącymi natężenia pola elektrycznego i magnetycznego w miejscu pracy.
    
    
13. W. Leszko, K. Gryz, Elektromagnetyczne zagrożenia balistyczne podczas służby funkcjonariuszy straży pożarnej– Bezpieczeństwo i Technika Pożarnicza, Vol. 46 Issue 2, 2017, pp. 12–27
    Streszczenie
    Cel: Pole magnetostatyczne (PMS) może być przyczyną przemieszczania się obiektów metalowych (ferromagnetycznych), które stanowi duże zagrożenie dla infrastruktury technicznej i ludzi znajdujących się w otoczeniu silnego źródła takiego pola. Takie zagrożenie wywołane przemieszczaniem się przedmiotów ferromagnetycznych w polu magnetostatycznym (PMS) potocznie określane jest jako zagrożenie balistyczne lub zagrożenie latającymi przedmiotami. Celem prezentowanych badań była analiza warunków możliwego wystąpienia elektromagnetycznych zagrożeń balistycznych podczas prowadzenia przez strażaków zróżnicowanych działań operacyjnych (ratowniczych, gaśniczych, rozpoznawczo-kontrolnych lub ewakuacji ćwiczebnych), a także określenie podatności indywidualnego wyposażenia strażaków oraz sprzętu ratowniczego na oddziaływanie PMS. Projekt i metody: Podatność na PMS sprawdzono w badaniach zarówno indywidualnego wyposażenia strażaków, jak i sprzętu ratowniczego wykorzystywanego przez strażaków, stanowiącego wyposażenie pojazdu gaśniczego. Wyposażenie do badań wybrano na podstawie wizyt studyjnych w jednostkach ratowniczo-gaśniczych oraz wywiadów przeprowadzanych ze strażakami, analizy wymagań przepisów prawnych dotyczących funkcjonowania PSP, a tak- że ogólnodostępnych materiałów szkoleniowych. Dla indywidualnego wyposażenia strażackiego oraz sprzętu ratowniczego, będącego na wyposażeniu wozu strażackiego, przeprowadzono doświadczalne badania podatności na oddziaływanie PMS wykonane z zastosowaniem magnesu ferrytowego charakteryzującego się minimalną wartością indukcji magnetycznej remanencji 0,37 T. Badania obejmowały obserwację położenia magnesu, zlokalizowanego swobodnie w odległości 5–10 cm od badanych elementów wyposażenia strażaka. Wyniki: Stwierdzono, że wyposażenie strażackie, charakteryzuje się niewielką podatnością na oddziaływanie PMS. Odmienna sytuacja jest w przypadku elementów sprzętu ratowniczego. Zagrożenia balistyczne mogą mieć miejsce szczególnie w otoczeniu silnych źródeł PMS, takich jak medyczne skanery i laboratoryjne spektrometry rezonansu magnetycznego oraz chwytaki lub separatory magnetyczne, i powodować np. uszkodzenia sprzętu, uszkodzenie ciała, a nawet utratę życia. Funkcjonariusze straży pożarnej prowadzący działania operacyjne w bliskim otoczeniu skanerów i spektrometrów rezonansu magnetycznego mogą być narażeni na tego typu niebezpieczeństwa (najczęściej w placówkach medycznych i naukowych) z uwagi na specjalne procedury dezaktywacji magnesów i natychmiastowego przerwania generacji silnego PMS. Wnioski: Rozporządzenie MSWiA dotyczące BHP w czasie pełnienia służby nie określa wymagań na wypadek prowadzenia działań ratowniczo-gaśniczych w narażeniu na silne PMS. Rozpoznanie, oznakowanie i eliminacja takich zagrożeń powinny być omawiane w ramach szkoleń i ćwiczeń dla strażaków.
    
    
14. J. Karpowicz, M. Zmyślony, J. Kieliszek, P. Bieńkowski, Nowelizacja prawa pracy określającego zasady ochrony pracowników przed zagrożeniami elektromagnetycznymi i dostosowanie środków ochronnych do nowych wymagań; Bezpieczeństwo Pracy, nr 7, 2016, 8-9
    Streszczenie
    Nowelizacja prawa pracy w zakresie ochrony przed zagrożeniami elektromagnetycznymi, wynikającymi z oddziaływania pola elektromagnetycznego (pola-EM) na organizm człowieka i obiekty techniczne) związana jest z harmonizacją przepisów krajowych z dyrektywą 2013/35/UE w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na zagrożenia spowodowane czynnikami fizycznymi (polami elektromagnetycznymi, Dz.Urz. UE L 179, str. 1-19). �czność pomiędzy zespołami ratownictwa medycznego (ZRM) a dyspozytorem, stanowią wyposażenie karetek uzupełniające sprzęt medyczny. Z przeprowadzonego rozeznania wynika, że najczęściej stosowanym przez ZRM jest obecnie w Polsce system konwencjonalny, wykorzystujący pasmo częstotliwości (167-169) MHz do emisji promieniowania elektromagnetycznego. Przeprowadzone badania wykazały wewnątrz karetek, podczas pracy radiotelefonów, promieniowanie elektromagnetyczne o zróżnicowanym poziomie, poniżej lub powyżej limitu narażenia ludności (tzw. ekspozycji zawodowej), uzależnionym od wysokości pojazdu i rodzaju materiału, z którego wykonano jego dach. Na zewnątrz karetki promieniowanie o poziomie ekspozycji zawodowej zmierzono w odległości do 130 cm od anten zlokalizowanych na karoserii. Badania wykazały, że przy radiotelefonach przenośnych promieniowanie o poziomie ekspozycji zawodowej sięga do 80 cm od anteny. Nie stwierdzono promieniowania o poziomie przekraczającym limit narażenia pracowników. Omówiono działania profilaktyczne w celu ograniczenia narażenia pracowników podczas eksploatacji radiotelefonów.
    
    
15. P. Zradziński, W. Leszko, K. Gryz, J. Karpowicz, Promieniowanie elektromagnetyczne przy radiotelefonach zespołów ratownictwa medycznego; Inżynier i Fizyk Medyczny, vol. 5, nr 4, 2016, s. 217-221
    Streszczenie
    Radiotelefony (przewoźne i przenośne), zapewniające łączność pomiędzy zespołami ratownictwa medycznego (ZRM) a dyspozytorem, stanowią wyposażenie karetek uzupełniające sprzęt medyczny. Z przeprowadzonego rozeznania wynika, że najczęściej stosowanym przez ZRM jest obecnie w Polsce system konwencjonalny, wykorzystujący pasmo częstotliwości (167-169) MHz do emisji promieniowania elektromagnetycznego. Przeprowadzone badania wykazały wewnątrz karetek, podczas pracy radiotelefonów, promieniowanie elektromagnetyczne o zróżnicowanym poziomie, poniżej lub powyżej limitu narażenia ludności (tzw. ekspozycji zawodowej), uzależnionym od wysokości pojazdu i rodzaju materiału, z którego wykonano jego dach. Na zewnątrz karetki promieniowanie o poziomie ekspozycji zawodowej zmierzono w odległości do 130 cm od anten zlokalizowanych na karoserii. Badania wykazały, że przy radiotelefonach przenośnych promieniowanie o poziomie ekspozycji zawodowej sięga do 80 cm od anteny. Nie stwierdzono promieniowania o poziomie przekraczającym limit narażenia pracowników. Omówiono działania profilaktyczne w celu ograniczenia narażenia pracowników podczas eksploatacji radiotelefonów.
    
    
16. P. Zradziński, Badania modelowe dotyczące skutków termicznych odziaływania promieniowania elektromagnetycznego radiotelefonów; Inżynier i Fizyk Medyczny, vol. 5, nr 1, 2016, s. 45-48
    Streszczenie
    Radiotelefony przenośne należą do podstawowych narzędzi pracy zespołów ratownictwa medycznego. W artykule scharakteryzowano rodzaje i warunki eksploatacji takich urządzeń, poddano analizie miarę niepożądanych skutków narażenia na emitowane przez nie promieniowanie elektromagnetyczne oraz omówiono działania profilaktyczne, służące ochronie osób przebywających w najbliższym otoczeniu anten, takich jak inżynierowie, ratownicy medyczni, inni pracownicy medyczni.
    
    <>
17. K. Gryz, W. Leszko, J. Karpowicz, Narażenie na pole elektromagnetyczne w otoczeniu aplikatorów urządzeń magnetoterapeutycznych – Problemy Higieny i Epidemiologii 2015, 96(3);578-585
    Streszczenie
    Wprowadzenie. Urządzania magnetoterapeutyczne, wykorzystywane w terapii różnych dolegliwości, wytwarzają najczęściej pola magnetyczne z pasma częstotliwości 1-100 Hz. Podczas zabiegu fizjoterapeuta, podchodząc do aktywnego aplikatora, jest narażony na pole magnetyczne, w związku z czym warunki pracy fizjoterapeuty, zgodnie z wymaganiami przepisów bezpieczeństwa i hieny pracy, powinny być objęte nadzorem higienicznym oraz profilaktyką ograniczającą narażenia. Cel badań. Ocena pól elektromagnetycznych w otoczeniu typowych szpulowych aplikatorów magnetoterapeutycznych eksploatowanych w placówkach fizykoterapeutycznych w Polsce. Materiał i metody. Badania pola magnetycznego wykonano w otoczeniu 196 aplikatorów 78 urządzeń Magnetronic i 18 urządzeń Astar ABR. Wykonano pomiary rozkładu przestrzennego indukcji magnetycznej pierwotnego pola magnetycznego, wzdłuż osi i promienia aplikatorów, przy maksymalnych nastawach poziomów wytwarzanego sinusoidalnie zmiennego pola magnetycznego i oceniono dla niego zasięgi stref ochronnych ekspozycji zawodowej. Dokonano również analizy zasięgu stref ochronnych pola magnetycznego podczas wytwarzania pól niesinusoidalnych. Wyniki. W odległości do 150 cm od obudowy aplikatorów stwierdzono pola magnetyczne, w których przebywanie pracowników (w tym użytkowników implantów medycznych) wymaga nadzoru. Pole magnetyczne o poziomach, w których narażenie pracowników jest zabronione, sięga do kilku cm od obudowy aplikatorów. Wnioski. Profilaktyczne środki organizacyjne pozwalają na wyeliminowanie narażenia fizjoterapeutów na pola magnetyczne stref ochronnych podczas obsługi urządzeń magnetoterapeutycznych, kiedy stan zdrowia pacjenta nie wymaga stałej asysty podczas całego zabiegu.
    
    
18. J. Karpowicz, K. Gryz, Harmonizacja najwyższych dopuszczalnych natężeń pola elektrycznego i magnetycznego z wymaganiami dyrektywy 2013/35/UE - Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka 2015, 8(527):24-27
    Streszczenie
    Zarówno dyrektywa europejska 2013/35/UE, dotycząca minimalnych wymagań ochrony pracowników przed bezpośrednimi i pośrednimi zagrożeniami elektromagnetycznymi, jak i aktualne polskie prawo pracy w tym zakresie, powstały na bazie europejskiej dyrektywy ramowej 89/391/EWG. W związku z tym, wiele wspólnych cech mają stawiane przez nie pracodawcom wymagania zmierzające do ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników narażonych na pola elektromagnetyczne. Najistotniejsze różnice to brak w Polsce jednoznacznych wymagań dostosowania zasad ochrony użytkowników implantów medycznych do ich indywidualnej wrażliwości na niepożądane oddziaływanie elektromagnetyczne. Ponadto harmonizacja najwyższych dopuszczalnych natężeń pola elektrycznego i magnetycznego (NDN pól elektromagnetycznych – Dz.U. nr 0, poz. 817, 2014) z dyrektywą 2013/35/UE wymaga usunięcia istotnej rozbieżności polskich i europejskich limitów pola magnetycznego w paśmie 0,1 - 100 MHz. Z tego powodu transpozycja wymagań dyrektywy 2013/35/UE może spowodować zaostrzenie oceny narażenia pracowników na pole magnetyczne w tym zakresie. W wymaganiach dotyczących ochrony pracowników w otoczeniu źródeł pól elektromagnetycznych innych częstotliwości nie należy spodziewać się istotnych zmian wskutek planowanej w 2016 r. harmonizacji limitów NDN z dyrektywą 2013/35/UE.
    
    
19. P. Zradziński, J. Karpowicz, J. Kieliszek, K. Gryz, Walidacja modelinumerycznych wprocedurze wykorzystania symulacjinumerycznych do oceny narażenia pracownika wstrefie bliskiej pola elektromagnetycznego częstotliwościradiowych – Rozdział III.5 (str. 213-226) w monografii: „Ochrona przed promieniowaniem jonizującym i niejonizującym. Nowe uregulowania prawne, źródła, problemy pomiarowe”, pod red. Marka Zmyślonego i Ewy M. Nowosielskiej, wydawnictwo WAT, Warszawa, 2015; ISBN 978-83-7938-082-4
    Streszczenie
    Celem badań była analiza procesu walidacji wirtualnego scenariusza narażenia (tj. numerycz­nego modelu obejmującego: źródło pola elektromagnetycznego, elementy materialne środowiska i warunki brzegowe symulacji polowych, definiujące parametry pola w ocenianym środowisku) w procedurze wykorzystania symulacji numerycznych do oceny narażenia pracowników na niejednorodne przestrzennie pole elektromagnetyczne częstotliwości radiowych strefy bliskiej. W badaniach wykorzystano źródło pola elektromagnetycznego o częstotliwości ok. 30 MHz (antenę prętową radiotelefonu) i jego model wirtualny, odzwierciedlający warunki propagacji promieniowania elektromagnetycznego w pomieszczeniu laboratoryjnym. Analiza parametrów charakteryzujących zagrożenia elektro­magnetyczne obejmowała: rozkład przestrzenny natężenia pola elektrycznego oddziałującego na ludzi i prąd kończynowy na stawie skokowym ochotników znajdujących się w pobliżu anteny, zmierzone i obliczone w modelach wirtualnych. Walidacja modeli i wyników symulacji numerycznych polegała na badaniu zgodności wyników dwóch niezależnych badań obarczonych znanymi niepewnościami – wyników symulacji numerycznych i pomiarów wybranych parametrów. Wyniki symulacji z wykorzystaniem modeli uproszczonych znacznie odbiegały od wyników pomiarów. Natomiast w modelu realistycznym, zwalidowanym pod względem zgodności parametrów pola elektroma­gnetycznego oddziałującego na człowieka (z uwzględnieniem niepewności rozszerzonej obliczeń i pomiarów), uzyskano również zadowalającą zgodność wyników symulacji i pomiarów prądu kończynowego. Dla zapewnienia wysokiego stopnia ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, wykorzystanie wyników symulacji numerycznych w procesie oceny zagrożeń elektromagnetycznych wymaga walidacji modeli i wyników symulacji o stopniu złożoności (tj. doboru analizowanych parametrów, poziomu niepewności rozpatrywanych wyników i stopnia zróżnicowania analizowanych w procesie walidacji danych) uzależnionym od poziomu i specyfiki narażenia na rozpatrywanym stanowisku pracy – niezależnie od kosztów takiej walidacji.
    
    
20. P. Zradziński, K. Gryz, W. Leszko, J. Karpowicz Bezpieczeństwo użytkowników aktywnych implantów medycznych przebywających w polach elektromagnetycznych infrastruktury elektroenergetycznej  – Rozdział IV.3 (str. 265-277) w monografii: „Ochrona przed promieniowaniem jonizującym i niejonizującym. Nowe uregulowania prawne, źródła, problemy pomiarowe”, pod red. Marka Zmyślonego i Ewy M. Nowosielskiej, wydawnictwo WAT, Warszawa, 2015; ISBN 978-83-7938-082-4
    Streszczenie
    Rozwój technik biomedycznych umożliwia kompensację różnych dysfunkcji organizmu poprzez wspomagające struktury mechaniczne lub elektroniczne, całkowicie lub częściowo implementowane. Najczęściej używane aktywne implanty medyczne to: stymulatory serca, wszczepialne kardiowertery z funkcją defibrylatora serca, pompy insulinowe oraz implanty słuchowe. Oddziaływanie pola elektromagnetycznego może spowodować poważne zakłócenia w działaniu aktywnych implantów medycznych (oznaczanych skrótem: AIMD), takie jak: uruchomieniu trybu alarmowego, spowolnienie pracy implantu lub całkowite skasowanie indywidualnych ustawień parametrów jego pracy, co bywa utrudnieniem podczas wykonania czynności zawodowych, a nawet przyczyną zagrożeń bezpieczeństwa użytkowników implantów lub osób przebywających w pobliżu. Przedstawiono charakterystykę narażenia na pola elektromagnetyczne w otoczeniu infrastruktury elektro­energetycznej oraz kryteria oceny zagrożeń elektromagnetycznych, z uwzględnieniem wymagań dotyczących ochrony użytkowników implantów medycznych, jakie znalazły się w przepisach prawa pracy krajowego i międzynarodowego oraz ich zróżnicowanie. W pobliżu infrastruktury elektroenergetycznej zidentyfikowano miejsca, w których należy brać pod uwagę groźne zakłócenia pracy implantów medycznych, w strefach ochronnych pola magnetycznego (tj. w polach gdzie tylko narażenie pracowników jest dozwolone) i nawet w strefie bezpiecznej pola elektrycznego. Pracownicy powinni być informowani o miejscach występowania takich zagrożeń, m.in. poprzez odpowiednie znaki ostrzegawcze.
    
    
21. J. Karpowicz, K. Gryz, Ocena zagrożeń elektromagnetycznych w placówkach medycznych w kontekście wymagań polskiego prawa pracy i dyrektywy 2013/35/UE – Rozdział III.6 (str. 227-247) w monografii: „Ochrona przed promieniowaniem jonizującym i niejonizującym. Nowe uregulowania prawne, źródła, problemy pomiarowe”, pod red. Marka Zmyślonego i Ewy M. Nowosielskiej, wydawnictwo WAT, Warszawa, 2015; ISBN 978-83-7938-082-4
    Streszczenie
    Wymagania dotyczące ochrony pracowników przed zagrożeniami elektromagnetycznymi zawarto w dyrektywie europejskiej 2013/35/UE, dotyczącej minimalnych wymagań ochrony pracowników przed bezpośrednimi i pośrednimi zagrożeniami elektromagnetycznymi, jak i w polskim prawie pracy. Powstały one na bazie europejskiej dyrektywy ramowej 89/391/EWG. Skutkiem tego wiele wspólnych cech mają stawiane pracodawcom wymagania, dotyczące działań celem zapewnienia pracownikom koniecznej ochrony przed skutkami oddziaływania pola lub promieniowania elektromagnetycznego. Jednak do 2016 r. konieczne jest przeprowadzenie pełnej transpozycji wymagań dyrektywy 2013/35/UE do polskiego prawa pracy. W związku z tym, niektóre wymagania mogą zostać wkrótce zmodyfikowane. Najistotniejsze rozbieżności polskiego prawa wymagające dostosowania to: limity narażenia na pole magnetyczne o częstotliwości z pasma 0,1-100 MHz znacznie łagodniejsze niż w dyrektywie, a także brak limitów dla współczynnika pochłaniania właściwego energii (SAR), natężenia prądu indukowanego w organizmie oraz natężenia prądów kończynowych – które obecnie można wykorzystywać podczas oceny zagrożeń elektromagnetycznych jedynie odwołując się do polskich norm. W placówkach medycznych najpopularniejsze źródła pola elektromagnetycznego, oddziałującego na pracowników to: aplikatory magnetoterapeutyczne, aplikatory i kable diatermii fizykoterapeutycznych (krótkofalowych, długofalowych, mikrofalowych) i chirurgicznych, skanery rezonansu magnetycznego. Ponadto eksploatowane tam są liczne urządzenia elektryczne, w szczególności przeznaczone do bezprzewodowego przesyłania informacji, przy których jedynie sporadycznie konieczne jest stosowanie działań profilaktycznych celem eliminacji zagrożeń elektromagnetycznych. Wspomniane dostosowanie polskich przepisów do wymagań dyrektywy 2013/35/UE będzie miało największe znaczenie dla oceny zagrożeń przy fizykoterapeutycznych diatermiach krótkofalowych, emitujących pola o częstotliwości 27 MHz. W ocenie zagrożeń elektromagnetycznych przy źródłach pól innych częstotliwości, typowych w placówkach medycznych, nie należy spodziewać się istotnych zmian.
    
    
22. J. Karpowicz, K. Gryz, Niepożądane skutki oddziaływania pola magnetostatycznego podczas poruszania się pracowników przy magnesach skanerów rezonansu magnetycznego– identyfikacja i profilaktyka, Inżynier i Fizyk Medyczny, 2014, nr 5 (vol. 3), s. 253-257.
    Streszczenie
    Bezpośrednie oddziaływanie pola magnetycznego na człowieka może skutkować pobudzeniem centralnego lub peryferyjnego układu nerwowego wskutek zaindukowania w organizmie prądów elektrycznych, objawiającym się np. Zaburzeniami równowagi lub koordynacji wzrokowo-ruchowej. Podczas różnych czynności zawodowych w otoczeniu magnesów skanerów rezonansu magnetycznego zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego u pracowników mogą powodować zagrożenia bezpieczeństwa zarówno pacjentów, jak i samych pracowników, a także utrudniać wykonanie precyzyjnych procedur. W artykule scharakteryzowano względny poziom takich zagrożeń, wynikających z poruszania się pracowników w otoczeniu typowych skanerów rezonansu magnetycznego eksploatowanych w kraju, a także podstawowe zalecenia ich profilaktyki.
    
    
23. P. Zradziński, J. Karpowicz, K. Gryz, W. Leszko, Antropometryczne zróżnicowanie oddziaływania na pracownika radiofalowych pól elektromagnetycznych o częstotliwościach 100 MHz, Medycyna Pracy, 2014;65(3), s. 351–360.
    Streszczenie
    Wstęp:
    Współczynnik SAR (specific energy absorption rate), obliczany w wirtualnych modelach ciała człowieka, może być wykorzystany do oceny skutków termicznych oddziaływania radiofalowych pól elektromagnetycznych na ludzi. Modele te nie reprezentują cech antropometrycznych całej populacji. Istotne jest więc określenie zależności między wartościami SAR a cechami antropometrycznymi, co umożliwi zindywidualizowanie oszacowania SAR - niezależnie od cech budowy ciała danej osoby.
    Materiał i metody:
    Przeanalizowano 48 scenariuszy ekspozycji 4 wirtualnych modeli ciała (mężczyzny i kobiety) na pola elektromagnetyczne (27 MHz lub 100 MHz, polaryzacja pionowa i pozioma, różne kierunki propagacji).
    Wyniki badań:
    W podgrupie wyników dotyczących pola 100 MHz/polaryzacja pionowa stwierdzono istotne statystycznie (silne, p < 0,05) korelacje: między SAR uśrednionym w całym ciele a wzrostem, masą ciała, wskaźnikiem masy ciała, obwodem klatki piersiowej, pasa lub szyi i powierzchnią przekroju w płaszczyźnie czołowej; między miejscowym SAR w głowie lub szyi a wzrostem, masą ciała, obwodem klatki piersiowej, szyi i powierzchnią przekroju w płaszczyźnie czołowej. Wykorzystując zidentyfikowane powiązania i SAR w modelu Gustav, oszacowano zróżnicowanie w populacji dorosłych Polaków (5-95. centyla kobiet i mężczyzn): ±30% dla SAR uśrednionego w całym ciele i ±50% dla SAR miejscowych.
    Wnioski:
    Wykazano, że dokonując wstępnej klasyfikacji ocenianego rodzaju ekspozycji na radiofalowe pole elektromagnetyczne (np. pod względem polaryzacji i częstotliwości), można zidentyfikować powiązania statystyczne między wartościami różnych współczynników SAR a cechami antropometrycznymi organizmu. Wielkości powiązane można wykorzystać do zindywidualizowania oceny narażenia pracowników na pola elektromagnetyczne. 
    
    
24. K. Gryz, J. Karpowicz, Środowiskowe pola elektromagnetyczne częstotliwości radiowych w placówkach ochrony zdrowia – badania pilotażowe. Inżynier i Fizyk Medyczny, 2014, nr 3 (vol. 3), s. 156-160.
    Streszczenie
    Na przykładzie przeprowadzonych badań pilotażowych w dwóch placówkach ochrony zdrowia scharakteryzowano środowiskowe pola elektromagnetyczne będące skutkiem eksploatacji różnych systemów telekomunikacyjnych, a także nową, selektywną częstotliwościowo technikę badań ekspozymetrycznych takich pól. Omówiono również podstawowe zagadnienia odporności aparatury medycznej na zakłócenia spowodowane oddziaływaniem pól elektromagnetycznych, w kontekście prezentowanych wyników badań pilotażowych i wymagań dokumentów normatywnych.
    
    
25. Patryk Zradziński, Wiesław Leszko, Jolanta Karpowicz, Krzysztof Gryz, Profilaktyka zagrożeń elektromagnetycznych związanych z użytkowaniem radiotelefonów. Bezpieczeństwo Pracy, 2013, 10(505), s. 20-23.
    Streszczenie: Artykuł prezentuje dotyczące użytkowników radiotelefonów zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, wynikające z oddziaływania pola elektromagnetycznego na ludzi i środowisko pracy oraz działania profilaktyczne służące ich ograniczaniu. Urządzenia te są powszechnie używane do realizacji obowiązków zawodowych m.in. przez pracowników pogotowia ratunkowego, straży pożarnej, policji.
    
    
26. Jolanta Karpowicz, Janusz Gałęziak, Podstawy europejskiego systemu ochrony pracowników przed elektromagnetycznymi zagrożeniami bezpieczeństwa i zdrowia oraz wymagania dyrektywy 2013/35/UE, Bezpieczeństwo Pracy, 2013, nr 9 (504), 2-5.
    
    
27. Krzysztof Gryz, Jolanta Karpowicz, Znaczenie pozapasmowej czułości aparatury pomiarowej przy ocenie narażenia na radiofalowe pola elektromagnetyczne w sąsiedztwie linii energetycznych wysokiego napięcia, Bezpieczeństwo Pracy, 2013, nr 9 (504), 6-11.
    Streszczenie: W artykule zaprezentowano wyniki laboratoryjnych badań poza pasmowej czułości mierników elektromagnetycznego promieniowania radiofalowego, o pasmach pomiarowych z zakresu częstotliwości 1 kHz ÷ 38 GHz, na oddziaływanie sinusoidalnie zmiennego pola elektrycznego o częstotliwości przemysłowej 50 Hz i natężeniu z zakresu 5 ÷ 30 kV/m. Wyniki badań przeanalizowano w kontekście wymagań ochrony pracowników i ludności przed oddziaływaniem pól elektromagnetycznych oraz charakterystyki złożonych środowiskowych pól, jakie mogą występować w otoczeniu elektroenergetycznych linii przesyłowych wysokiego napięcia.  Stwierdzono, że oddziaływanie pól elektrycznych 50 Hz na mierniki radiofalowego pola elektromagnetycznego może w otoczeniu linii wysokiego napięcia spowodować nieuprawnione zidentyfikowanie radiofalowych pól elektrycznych i magnetycznych o natężeniach przekraczających dopuszczalne dla narażenia ludności. W pobliżu linii elektroenergetycznych wysokiego napięcia, lub w innych miejscach narażonych na silne pola elektryczne częstotliwości przemysłowej, konieczne jest używanie tylko mierników radio falowych o ustalonej czułości na pole elektryczne 50 Hz i rozważenie jej wpływu na wyniki pomiarów, biorąc pod uwagę poziom pola elektrycznego 50 Hz w poszczególnych miejscach.
    
    
28. Krzysztof Gryz, Jolanta Karpowicz, Ocena prądu dłoni u pracowników i pól elektromagnetycznych przy fizykoterapeutycznych diatermiach krótkofalowych, Bezpieczeństwo Pracy, 2013, nr 9 (504), 24-28.
    Streszczenie: W pracy scharakteryzowano zagrożenia elektromagnetyczne związane z obsługą fizykoterapeutycznych diatermii krótkofalowych. Wyniki badań wykonanych przy różnego typu 14 diatermiach z aplikatorami indukcyjnymi i 14 diatermiach z aplikatorami pojemnościowymi wskazują, że pola elektryczne i magnetyczne o częstotliwości 27 MHz o natężeniach ze strefy niebezpiecznej, tj. przekraczające granicę narażenia dopuszczalnego dla pracowników mogą występować w czasie typowych zabiegów w odległości: pole elektryczne (E > 200 V/m) - do 60 cm (mediana 45 cm), a pola magnetyczne (H >3 A/m) - do 25 cm (mediana 20 cm) od aplikatorów i zasilających je kabli. Dotykanie do aktywnych aplikatorów i zasilających je kabli powoduje w kończynie górnej przepływ prądu elektrycznego (prądu dłoni) o natężeniu przekraczającym wartość graniczną 40 mA (przy dotykaniu do kabli zasilających aplikatory pojemnościowe badanych urządzeń: maksimum 780 mA; mediana 305 mA; minimum 113 mA). Wyniki badań wskazują, że zarówno ocena pierwotnego pola elektromagnetycznego w otoczeniu aplikatorów (zgodnie z obowiązującymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy), jak i ocena zagrożeń związanych z prądami dłoni u narażonych pracowników (zgodnie z dyrektywą europejską 2013/35/UE), przemawiają za zakazem zbliżania się bezpośrednio do aktywnych aplikatorów i ich dotykania przez pracowników. Prezentowana ocena zagrożeń elektromagnetycznych nie dotyczy pacjentów poddawanych zabiegom z użyciem diatermii krótkofalowych.
    
    
29. Leszko W., Zradziński P., Badanie narażenia funkcjonariuszy Państwowej Straży Pożarnej na pole elektromagnetyczne profesjonalnych urządzeń łączności bezprzewodowej. Kwartalnik CNBOP "Bezpieczeństwo i Technika Pożarnicza", 2013, 31(3), s. 87-96
    Streszczenie: Do prowadzenia skutecznych działań ratunkowych, gaśniczych i ochrony ludności strażacy wymagają łączności z jednostkami koordynującymi oraz między sobą. W tym celu wykorzystywane są różnego typu profesjonalne urządzenia łączności bezprzewodowej (radiotelefony przenośne i przewoźne) oraz telefony komórkowe. W opracowaniu przedstawiono charakterystykę tych urządzeń oraz wyniki badań emitowanego przez nie pola elektromagnetycznego, na które narażeni są pracownicy podczas wykonywania zadań służbowych
    Absorpcja energii radiofalowego pola elektromagnetycznego, którego źródłem są m.in. radiotelefony oraz telefony komórkowe może spowodować w organizmach żywych podwyższenie temperatury tkanek i płynów ustrojowych. Wiele badań wskazuje na możliwość wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych związanych z użytkowaniem tego rodzaju źródeł pola elektromagnetycznego.
    Z przeprowadzonych przez CIOP-PIB badań ankietowych wynika, że w realizacji zadań służbowych strażacy wykorzystują 2 profesjonalne systemy łączności: konwencjonalnej (pasmo 147 – 174 MHz) oraz trankingowej (pasmo 380 – 450 MHz). Korzystają także z 3 publicznych systemów telefonii komórkowej: GSM 900,  DCS 1800, UMTS 2140.
    System łączności konwencjonalnej jest dostępny dla funkcjonariuszy pracujących w dużych jednostkach miejskich, jak i w jednostkach podmiejskich, natomiast system łączności trankingowej jest obecnie spotykany głównie w dużych aglomeracjach miejskich. Systemy GSM 900, DCS 1800 oraz UMTS są używane nie tylko przez pracowników PSP, ale i przez ogół ludności.
    Ocenę narażenia pracowników PSP wykonano w oparciu o pomiary wartości chwilowych natężeń pola elektrycznego oraz magnetycznego. Dla wszystkich używanych typów radiotelefonów pomiary wykonano w typowych, rzeczywistych warunkach pracy obejmujących nadawanie i odbieranie informacji. Przeprowadzone pomiary i ocena pól elektrycznych i magnetycznych wytwarzanych przez radiotelefony przenośne oraz przewoźne wykazały, że w czasie nadawania w otoczeniu radiotelefonów występują pola o poziomie ekspozycji zawodowej tj. takiej, w których dozwolone jest przebywanie jedynie pracowników, których przeszkolono nt. zasad bezpiecznej pracy przy źródłach pola i którzy nie mają przeciwwskazań zdrowotnych do narażenia na pola elektromagnetyczne. W przypadku użycia radiotelefonów stacjonarnych mamy do czynienia ze słabszą ekspozycją pozazawodową na pola tj. w tym przypadku nie ma ograniczeń dotyczących ekspozycji pracowników i ludności
    
    
30. Jolanta Karpowicz, Patryk Zradziński, Krzysztof Gryz, Miary narażenia zawodowegona zmienne pola magnetyczne małej częstotliwościo niejednorodnym rozkładzie przestrzennym w kontekście zaleceń międzynarodowychi natury elektromagnetycznego oddziaływania na organizm, Medycyna Pracy 2012;63(3):317–328
    Streszczenie: Wstęp: Celem badań była analiza elektrodynamicznego oddziaływania pola magnetycznego na pracownika, z wykorzystaniem modelowania komputerowego, dla harmonizacji zasad oceny zagrożeń zawodowych z zaleceniami międzynarodowymi. Materiał i metody: Symulacje dotyczyły pól magnetycznych o częstotliwości 50 Hz, o różnych rozkładach przestrzennych, które odzwierciedlały warunki narażenia pracowników w przedsiębiorstwach. Wykorzystano jednorodne modele o przewodności elektrycznej σ = 0,2 S/m i wymiarach poszczególnych segmentów ciała: dłoni, głowy i tułowia, umieszczone w odległości 50 cm od źródła pola (odległość „wyciągniętej ręki”) lub 5 cm (bezpośrednio przy źródle), tworzonego przez przewody kołowe o średnicy 20 cm lub 200 cm. Miarami narażenia były parametry indukcji magnetycznej (Bi) pola oddziałującego na modele, a miarą skutków oddziaływania pola magnetycznego było natężenie pola elektrycznego indukowanego w modelach (Ein). Wyniki: Zależność Ein/Bi w analizowanych konfiguracjach narażenia i jego miar wynosi 2,59–479 (V/m)/T. Najsilniejszą korelację (p < 0,001) między Bi a Ein uzyskano dla parametrów charakteryzujących pola magnetyczne przy powierzchni modeli ciała. Parametry charakteryzujące wartość średnią pola oddziałującego na modele, wskazane w zaleceniach ICNIRP jako miary narażenia na pole niejednorodne, są słabiej skorelowane ze skutkami oddziaływania pola (p < 0,005). Względne narażenie tułowia i dłoni, Ein(tułowia)/Ein(dłoni), ocenione na podstawie obliczeń Ein wynosi 3,81–4,56, natomiast ocenione na podstawie parametrów odpowiadających pomiarom Bi wynosi 3,96–9,74. Wnioski: Zasadne jest zezwolenie na narażenie kończyn 3,96–9,74 razy większe od tułowia. Wspiera to wymagania prawa pracy w Polsce, które dopuszczają w polu magnetycznym o częstotliwości do 800 kHz narażenie kończyn 5-krotnie silniejsze niż tułowia. Duża niepewność oceny skutków oddziaływania pól niejednorodnych, wynikająca z silnej zależności współczynników Ein/Bi od warunków narażenia i jego użytych miar, wymaga szczególnej uwagi przy definiowaniu dopuszczalnych poziomów pól magnetycznych i zasad oceny narażenia w środowisku pracy.
    
    
31. Jolanta Karpowicz, Krzysztof Gryz, Bezpieczeństwo pacjentów i pracowników przy wykorzystaniu pól elektromagnetycznych w diagnostyce i terapii medycznej, Inżynier Medyczny, 2012, nr 1, 27-30.
    Streszczenie: Artykuł przedstawia charakterystykę „pola i pro­mieniowania elektromagnetycznego” wykorzy­stywanego w placówkach medycznych przy urządzeniach elektrochirurgicznych i fizykoterapeutycznych oraz skanerach rezonansu magnetycznego  a także związanych z nimi zagrożeń bezpieczeństwa pacjentów i pracowników, wynikających z oddziaływania pola elektromagnetycznego na ludzi i środowisko pracy.
    
    
32. Wiesław Leszko, Patryk Zradziński, Profesjonalna łączność mobilna i związane z nią zagrożenia elektromagnetyczne. Bezpieczeństwo Pracy, 2012, 4(487), 15–17.
    Streszczenie: Pracownicy, którzy wymagają stałej łączności z dowódcą lub dyspozytorem korzystają z różnorodnych urządzeń profesjonalnej łączności bezprzewodowej, istotnie różniących się od publicznych systemów telefonii komórkowej. Omówione w artykule cechy takich systemów oraz doniesienia naukowe wykazujące możliwe zagrożenia zdrowia wynikające z narażenia na pola elektromagnetyczne urządzeń bezprzewodowych przemawiają za poszukiwaniem rozwiązań profilaktycznych, celem zmniejszania narażenia pracowników zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia.
    
    
33. Patryk Zradziński, Modelowanie i ocena narażenia operatora podwieszanej zgrzewarki rezystancyjnej na jednoczesne oddziaływanie czynników elektromagnetycznego i biomechanicznego - Acta Bio-Optica et Informatica Medica / Inżynieria Biomedyczna, 2012, nr 1, vol. 18, 50-54.
    Streszczenie: Ocena narażenia operatorów podwieszanych zgrzewarek rezystancyjnych na jednoczesne oddziaływanie czynników elektromagnetycznych i mechanicznych jest zagadnieniem złożonym ze względu na przeciwstawne wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy w tym zakresie. W artykule przeanalizowano zależność wartości miar wewnętrznych skutków ekspozycji na pola elektromagnetyczne i obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego od pozycji ciała operatora urządzenia i sposobu wykonywania pracy. Badania wykazały znaczny rozrzut wartości parametrów w zależności od pozycji ciała i położenia głowicy zgrzewarki względem ciała pracownika. Najmniejsze narażenie pracownika na jednoczesne oddziaływanie czynników elektromagnetycznych i mechanicznych występuje w pozycji wyprostowanej z opuszczoną lewą kończyną dolną. Największe narażenie łączne pojawia się wtedy, gdy ciało pracownika jest pochylone, a kończyny uniesione.
    
    
34. Jolanta Karpowicz, Krzysztof Gryz, Narażenie na pola elektromagnetyczne przy czynnościach pielęgniarskich w placówkach diagnostyki rezonansu magnetycznego, Acta Bio-Optica et Informatica Medica/ Inżynieria Biomedyczna, 2012, nr 3, vol. 18, 206-212.
    Streszczenie: W pracy opisano prace pielęgniarskie związane z aplikowaniem farmaceutyków, najczęściej środków kontrastujących, pacjentom poddawanym badaniom za pomocą urządzeń rezonansu magnetycznego. Przeprowadzono badania pól elektromagnetycznych, które powstają w trakcie działania skanerów rezonansu magnetycznego 1,5 T. Na podstawie tych analiz scharakteryzowano i oceniono parametry narażenia pielęgniarek na pola elektromagnetyczne, zgodnie z kryteriami Dyrektywy Europejskiej 2004/40/WE. Prezentowane dane nie dotyczą narażenia przy śródoperacyjnym wykorzystaniu diagnostyki rezonansu magnetycznego.
    
    
35. Karpowicz J., Gryz K., Politański P., Zmyślony M.: Narażenie na pole magnetostatyczne i zagrożenia zdrowia przy obsłudze skanerów rezonansu magnetycznego. Medycyna Pracy 2011;62(3):309–321 
    Streszczenie: Skanery rezonansu magnetycznego (S-RM) należą do najnowocześniejszych urządzeń diagnostyki obrazowej, przy której przygotowanie i przeprowadzenie badania związane jest z narażeniem pracowników na pole magnetostatyczne (PMS). W pracy przedstawiono dane na temat narażenia pracowników na PMS przy tych urządzeniach oraz przeanalizowano literaturę dotyczącą działania biologicznego i zagrożeń zdrowia związanych z PMS. Miało to na celu rozpatrzenie zasadności zliberalizowania przepisów dotyczących ochrony pracowników związanych z diagnostyką RM przed PMS. Pomiary w otoczeniu magnesów 1,5T S-RM wykazują, że narażenie na PMS w otoczeniu różnych S-RM jest uzależnione zarówno od indukcji magnesu, jak i od rozwiązań konstrukcyjnych zastosowanych w poszczególnych urządzeniach oraz organizacji pracy. Przy rutynowych badaniach jednego pacjenta elektroradiolog przebywa ok. 1,5–7 min w PMS przekraczającym 0,5 mT, a 1,3 min w PMS przekraczającym 70 mT. Przy badaniach pacjentów wymagających większej uwagi czas ten może być znacznie dłuższy. Wartości średnie (Bśr) narażenia pracownika na PMS wynoszą 5,6–85 mT (średnio 30±19 mT, N = 16). Przytoczone dane pokazują, że spełnienie formalnych wymagań prawa pracy dotyczących narażenia pracowników na PMS jest możliwe przy właściwej organizacji stanowisk i procedur pracy oraz świadomości pracowników, przy jakim asystowaniu pacjentowi nie narażają się na silne PMS. Analiza dostępnej literatury dotyczącej biologicznego działania PMS wykazała brak danych dotyczących skutków zdrowotnych narażenia wieloletniego pracowników, przy dużej ilości danych wskazujących na możliwość biologicznego działania PMS. W związku z tym radykalne łagodzenie wymagań dotyczących narażenia głowy i tułowia pracowników jest przedwczesne, a ponadto nie jest warunkiem koniecznym rozwoju diagnostyki RM. Przed przystąpieniem do takich prac konieczne wydaje się przeprowadzenie szeroko zakrojonych, międzynarodowych badań stanu zdrowia pracowników narażonych na pola elektromagnetyczne S-RM. 
    
    
36. Karpowicz J., Gryz K.: Ekspozymetryczny profil narażenia zawodowego na pole magnetostatyczne przy tomografie rezonansu magnetycznego. Inżynieria Biomedyczna Acta Bio-Optica et InfiormaticaMedica, vol. 16, nr 3, 2010, 261-264.
    Streszczenie: W pracy scharakteryzowano ekspozymetryczne profile narażenia zawodowego techników i pielęgniarek na pole magnetostatyczne w czasie wykonywania badań diagnostycznych w tomografie rezonansu magnetycznego. Wyniki badań rzeczywistych warunków narażenia wykonanych ekspozymetrem hallotronowym w czasie rutynowych czynności przy badaniach pacjentów omówiono na przykładzie 16 czynności przy tomografie z magnesem 1,5 T. Czas narażenia na pole o indukcji przekraczającej 0,5 mT wynosi przy tych czynnościach 0,5-2,3 minuty, a czas narażenia przekraczającego 70 mT wynosi 0,0-0,3 minuty. Maksymalny poziom narażenia wynosi 16,8-126 mT.
    
    
37. Karpowicz J.: Ocena narażenia pracowników na prądy indukowane przez pola magnetostatyczne tomografów rezonansu magnetycznego. Inżynieria Biomedyczna, Acta Bio-Optica et InformaticaMedica, 2010, vol. 16, nr 1, 74-77. 
    Streszczenie: Wskutek poruszania w polu magnetostatycznym, wytwarzanym przez magnes tomografu rezonansu magnetycznego, w ciele pracowników indukowane są prądy elektryczne, mogące zakłócać procesy bioelektryczne w organizmie. Zaprezentowano zasady oceny tego rodzaju narażenia poprzez pomiary dynamiki zmienności indukcji magnetycznej (dB/dt) na powierzchni ciała pracownika, wykonującego czynności zawodowe. Zaprezentowano również przykładowe wyniki badań narażenia występującego w czasie wykonywania sekwencji unormowanych ruchów przy magnesach wybranych tomografów otwartych (0,2T i 0,3T) oraz zamkniętych (1,0T i 1,5T).
    
    
38. Zradziński P., Roman-Liu D.: Metodyka oceny jednoczesnego oddziaływania czynników elektromagnetycznych i biomechanicznych na pracowników obsługujących podwieszane zgrzewarki rezystancyjne, Inżynieria Biomedyczna 4/2009, vol. 15, 399-403.
    Streszczenie: Przedstawiono problematykę związaną z jednoczesnym narażeniem pracowników obsługujących rezystancyjne zgrzewarki podwieszane na czynniki elektromagnetyczne i biomechaniczne. Omówiono metodykę oceny narażenia na pola elektromagnetyczne z wykorzystaniem symulacji numerycznych do analizy wartości gęstości prądu indukowanego oraz obciążenia biomechanicznego kręgosłupa i kończyn górnych, a także ich łącznej oceny w oparciu o wskaźnik łącznego ryzyka R.
    
    
39. Karpowicz J,, Gryz K., Zradziński P.: Pola elektromagnetyczne w otoczeniu urządzeń fizykoterapeutycznych - aplikatory do terapii zmiennym polem magnetycznym. Inżynieria Biomedyczna, 2009, 1, vol. 15, str. 60-63 
    Streszczenie: W artykule scharakteryzowano ekspozycję na zmienne pola magnetyczne wytwarzane przez urządzenia do magnetoterapii oraz ocenę oddziaływania tych pól na otoczenie. Na podstawie badań wykonanych przy ponad 60 aplikatorach do terapii polem magnetycznym ustalono, że pola stref ochronnych ekspozycji zawodowej oraz pola, w których mogą powstać zakłócenia pracy implantów medycznych, występują w odległości do 40-70 cm od środka różnych aplikatorów szpulowych o średnicy od 20 cm do 60 cm. Pola, w których mogą powstać zakłócenia urządzeń elektronicznych, występują w odległości do 200-300 cm od aplikatorów szpulowych. Zasięgi oddziaływania pól wytwarzanych przez innego typu aplikatory są wielokrotnie mniejsze.
    
    
40. Karpowicz J., Gryz K.: Ekspozycja pracowników obsługujących tomografy rezonansu magnetycznego w aspekcie narażenia zawodowego i bezpieczeństwa pracy. Inżynieria Biomedyczna, 2008, vol. 14, nr 4, str. 326-330.
    
    
41. Karpowicz J., Gryz K.: Zagrożenia zawodowe dla personelu medycznego obsługującego rezonans magnetyczny, Inżynieria Biomedyczna, 2008, vol. 14, nr 3, str. 255-257.
    
    
42. Gryz K., Karpowicz J.: Zagrożenia elektromagnetyczne dla pracowników bloku operacyjnego, W Blok operacyjny - organizacja i funkcjonowanie, pod red. Krzysztofa Bieleckiego i Tadeusza Szretera, Warszawa, 2007, ABACUS Biuro Promocji Medycznej Sp. z o.o.
    
    
43. Gryz K., Karpowicz J.: Zagrożenia elektromagnetyczne przy elektrochirurgii - ocena ekspozycji pracowników na pole elektromagnetyczne i prądy indukowane w organiźmie. Rocznik PZH, tom 57, nr 2, 2006, 165-175, 2006
    

KSIĄŻKI

1. J. Karpowicz, J. Bugajska, A. Bogdan, G. Bartkowiak, K. Gryz, A. Łuczak, L. Morzyński, D. Pleban, T. Tokarski, A. Wolska, M. Młynarczyk, S. Zapadka, A. Kozłowski, Środowiskowe zagrożenia zawodowe przy obsłudze sieci elektroenergetycznych – profilaktyka, Poradnik pod red. J. Karpowicz, CIOP-PIB, 2014, stron 114.
   Streszczenie
   Celem poradnika jest omówienie charakterystyki środowiskowych narażeń zawodowych pracowników obsługujących sieci elektroenergetyczne wysokiego napięcia (WN) w Polsce i przedstawienie rozwiązań profilaktycznych, których celem jest ograniczenie ich niepożądanych skutków, w zakresie obejmującym zagrożenia związane z:
   
   • warunkami psychospołecznymi pracy i stresem
   • obciążeniem mięśniowo‐szkieletowym
   • czynnikami atmosferycznymi – parametrami mikroklimatu takimi jak: temperatura, wilgotność, siła wiatru oraz naturalne promieniowanie optyczne
   • czynnikami fizycznymi takimi jak: hałas, wibracje oraz pole elektryczne i magnetyczne.
   W poradniku przedstawiono następujące zagadnienia dotyczące wymienionych czynników:
   • ich znaczenie dla bezpieczeństwa i zdrowia
   • dotyczące ich wymagania prawa pracy i zasady ich oceny
   • ich charakterystykę na stanowiskach pracy
   • sugestie dotyczące adekwatnych dla tych czynników rozwiązań profilaktycznych/dobrych praktyk/ odzieży ochronnej.
   Opracowanie przeznaczone jest dla:
   • pracodawców, pracowników i specjalistów w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (bhp), w obszarze aktywności zawodowej których występują zagrożenia związane z eksploatacją sieci elektroenergetycznych WN
   • organów administracji państwowej i instytucji biorących udział w organizacji i prowadzeniu systemowych działań z zakresu bhp
   • laboratoriów badawczych prowadzących pomiary czynników środowiska pracy.
   Prezentowana tematyka może być użyteczna również dla innych osób zainteresowanych zagrożeniami środowiskowymi związanymi z eksploatacją sieci elektroenergetycznych WN i występującymi w ich pobliżu.
   
   
2. J. Karpowicz, K. Gryz, Międzynarodowe i krajowe wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy narażeniu na pola elektromagnetyczne i ich praktyczne stosowanie, Poradnik, CIOP-PIB, 2014.
   Streszczenie
   Oddziaływania bezpośrednie i pośrednie pól elektromagnetycznych na pracowników i materialne środowisko pracy, których mechanizmy omówiono w poradniku, występują przy wszystkich urządzeniach i instalacjach zasilanych prądem elektrycznym – w związku z zamierzonym lub pasożytniczym procesem rozpraszania w ich otoczeniu energii elektromagnetycznej. W związku z tak powszechnym wytwarzaniem pól elektromagnetycznych, wiele uwagi w ostatnich latach poświęcono dyskusjom naukowym na temat zagrożeń zdrowia wynikających z ich oddziaływania na ludzi. W wyniku przeprowadzonych badań Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) zdecydowała o zaliczeniu pól elektromagnetycznych do czynników prawdopodobnie rakotwórczych dla ludzi (grupa 2B). Skutkiem oddziaływania pól elektromagnetycznych na ludzi mogą również być różnego typu sytuacje wypadkowe.
   W poradniku scharakteryzowano miary zagrożeń elektromagnetycznych, wykorzystywane do limitowania narażeń zawodowych oraz kontroli warunków ekspozycji w środowisku pracy. Ponadto omówiono wymagania polskich przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, a także zaleceń międzynarodowych, dotyczące:
   
   • limitów narażenia pracowników na pola elektromagnetyczne
   • zasad oceny narażenia zawodowego
   • obowiązków pracodawców wynikających z konieczności ochrony pracowników przed nadmiernymi narażeniami
   • zasad profilaktyki takich zagrożeń.
   Poradnik opracowano celem upowszechnienia wspomnianej tematyki wśród pracodawców, służb bezpieczeństwa i higieny pracy, organów kontrolnych oraz laboratoriów badawczych zaangażowanych w nadzór środowiskowych narażeń na pola elektromagnetyczne.