Problemy funkcjonariusza Policji związane z codzienną służbą - badania ankietowe

Autor: mgr ANDRZEJ DZIEDZIC, Ekspert ds. bhp certyfikowany przez CIOP-PIB Biuro Doradczo-Usługowe BHP Dąbrowa Tarnowska Kontakt: bhp. andrzej@wp.pl
Źródło: Bezpieczeństwo Pracy – Nauka i Praktyka, nr 7, 2013

Obywatele często postrzegają Policję i jej służbę przez pryzmat tego, co pokazują media. Mamy wysokie oczekiwania wobec ich pracy, a realne możliwości nie są tak duże, jak filmowych funkcjonariuszy. Policja to obecnie jeden z największych polskich pracodawców. Co roku o przyjęcie w jej szeregi stara się ok. 35 tysięcy kandydatów - na etat może liczyć co 7. z nich. Badania opinii społeczeństwa z reguły dotyczą problematyki pracy Policji, poczucia bezpieczeństwa obywateli, stanu zagrożenia przestępczością itp. Niewiele jest natomiast badań, w których policjanci mogą wypowiedzieć się na temat odczuwanego przez nich niepokoju w trakcie pełnienia służby i poza nią. Dlatego też podjęto próbę zdiagnozowania poczucia bezpieczeństwa policjantów w subiektywnej ocenie wybranych aspektów ich pracy.

Słowa kluczowe: funkcjonariusz Policji, zaburzenia snu, stres w służbie, relacje z przełożonym

W zawodzie policjanta stale występują silne napięcia emocjonalne. Obcowanie ze światem przestępczym, bezpośrednie zagrożenie fizyczne czy wręcz narażenie życia, a także poczucie nie-pewności towarzyszące ciągłym zmianom organizacyjnym oraz prawno-karne i dyscyplinarne konsekwencje błędu są obciążeniami przekładającymi się na życie zawodowe oraz rodzinne. Nie jest to jednak jedyny zbiór przyczyn związanych z ryzykiem podwyższonego poziomu stresu u policjantów. Kolejnym, istotnym problemem, często wręcz wysuwanym na pierwsze miejsce, są stosunki wewnątrz Policji, związane z samym systemem zarządzania oraz relacjami interpersonalnymi [1]. Jaka jest praca funkcjonariusza Policji i na jakie problemy napotyka w codziennej służbie? Na te pytania próbowano udzielić odpowiedzi w niniejszym artykule.

Policja jest organem ochrony porządku prawnego najbardziej widocznym w życiu społeczeństwa, przeznaczonym do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymania porządku publicznego. Do jej podstawowych zadań zaliczono: ochronę życia i zdrowia ludzi oraz mienia, ochronę bezpieczeństwa i porządku publicznego, inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń, wykrywanie przestępstw i wykroczeń oraz ściganie ich sprawców. Funkcjonariusz Policji służy społeczeństwu i jest stróżem prawa, często będąc jednocześnie jego pierwszym interpretatorem, który decyduje o sposobie ochrony naruszonego porządku, ale często sam staje się ofiarą.

Art. 27 ustawy o Policji nakazuje funkcjonariuszowi przestrzeganie obowiązków wynikających z roty złożonego ślubowania, brzmiącej następująco: „Ja, obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, świadom podejmowanych obowiązków Policjanta, ślubuję: służyć wiernie Narodowi, chronić ustanowiony Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej porządek prawny, strzec bezpieczeństwa Państwa i jego obywateli, nawet z narażeniem życia. Wykonując powierzone mi zadania, ślubuję pilnie przestrzegać prawa, dochować wierności konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej, przestrzegać dyscypliny służbowej oraz wykonywać rozkazy i polecenia przełożonych. Ślubuję strzec tajemnicy państwowej i służbowej, a także honoru, godności i dobrego imienia służby oraz przestrzegać zasad etyki zawodowej" [2].

Z tekstu roty wynika zatem, że Policja jest formacją zawodową, w której działania wpisano obowiązek narażania życia. Policjant po 3 latach jest mianowany funkcjonariuszem w służbie stałej, a do tego czasu jest policjantem w służbie przygotowawczej, podlegającym wyjątkowemu opiniowaniu i ocenie.

Praca policjantów w badaniach ankietowych

Przedstawione w artykule dane są wynikiem analizy ankiet, które wypełniło 210 funkcjonariuszy Policji na przestrzeni lat 2011-2013, legitymujących się już pewnym doświadczeniem zawodowym i pracą w komendach powiatowych i miejskich policji z kilku województw. Na ich podstawie powstały wnioski dotyczące ankietowanych policjantów. W badaniu nie uwzględniono grupy policjantów zajmujących stanowiska w służbach logistycznych oraz funkcyjnych, gdyż mają oni zwykle pośredni kontakt z utrzymywaniem porządku i przeciwdziałaniem zjawiskom patologicznym w życiu społecznym. Wiek i staż pracy były zróżnicowane.

Wśród ankietowanych znalazły się zarówno osoby legitymujące się stosunkowo krótkim stażem, tj. do 5 lat służby (24,7%), jak i pełniące swe obowiązki służbowe 31 i więcej lat (rys. 1.). Natomiast najliczniejszą grupę pod względem wieku stanowili funkcjonariusze w przedziale wiekowym 31-35 lat (26,19%), (rys. 2.).

Tabela. Subiektywna ocena wybranych aspektów w pracy policjanta

Rys. 1. Liczba lat w służbie Policji

Rys. 2. Przedział wiekowy funkcjonariuszy Policji

Negatywny wpływ na zadowolenie z pracy, według ankietowanych, ma brak potrzebnych do pracy środków, łatwość zastosowania wobec nich kary dyscyplinarnej, przeciążenie ilością obowiązków, niejasne zasady oceniania przez przełożonych oraz złe relacje z przełożonymi. Problemy środowiska zawodowego generowane są również przez nieprawidłowe relacje interpersonalne na płaszczyźnie przełożony - podwładny (48,6%). Policjanci zazwyczaj żyją w ciągłej obawie przed fizycznym zagrożeniem i są często uczestnikami dramatycznych sytuacji, co staje się źródłem stresu, problemów rodzinnych i osobistych. Funkcjonariusze dostrzegają negatywny wpływ stresu zawodowego na relacje i życie rodzinne (54,3%) - stres nasila konflikty domowe. Potwierdzają to także wyniki ankiety przeprowadzonej na zlecenie ZW NSZZ Policjantów KSP: prawie połowa ankietowanych policjantów uważa, że nie można pogodzić życia osobistego z zawodowym tak, aby osiągnąć równowagę i satysfakcję [3]. Z naszych badań wynika także, iż 92,3% ankietowanych uznaje pracę-służbę za stresującą. Natomiast pozytywnie na motywację do służby i zadowolenie wpływają: atmosfera w pracy, docenianie zaangażowania w pracę, dobre relacje ze współpracownikami.

87,6% ankietowanych ufa swojemu partnerowi podczas wykonywanych zadań. Wyjątkowo stresującą sytuacją jest podejrzenie funkcjonariusza o niewłaściwe użycie broni palnej. Ustawa o Policji zobowiązuje funkcjonariusza do użycia broni w sposób wyrządzający najmniejszą szkodę osobie, przeciwko której występuje i użycie jej w ostateczności [2]. Te skądinąd konieczne i słuszne zastrzeżenia mogą powodować strach policjanta przed konsekwencjami. Szczególnie dotyczy to sytuacji, kiedy broń jest użyta przez policjanta w obronie własnej. 79% ankietowanych uważa, że zajęcia strzeleckie są niewystarczające, a 52,4% - że szkolenia zawodowe (tematyka) są dla nich niesatysfakcjonujące.

Z rozmów, jakie przeprowadzono w trakcie zbierania ankiet wynika, że funkcjonariusze Policji:

•   jako główne źródła stresu wymieniali:

• surowe konsekwencje popełnionego błędu i często niesprawiedliwe traktowanie przez zwierzchników
• niewłaściwe traktowanie podwładnych przez przełożonych
• konieczność dotrzymywania terminów bez względu na istotne przeszkody
• poczucie niepewności, wynikające z działania bez pełnej informacji i wyraźnie określonego celu
• narzucanie zadań nieoczekiwanych i pospiesznie ich wykonywanie oraz niedocenianie wysiłków przez przełożonych

•   uważają, że tzw. wypalenie zawodowe powoduje brak odczuwania satysfakcji z wykonywanej pracy zawodowej, a czynnikami prowadzącymi do wypalenia są m.in.:

• narażanie życia
• dyspozycyjność (24 godziny na dobę)
• brak stabilizacji zawodowej
• konflikty organizacyjne
• presja publiczna
• niesatysfakcjonujące wynagrodzenie
• warunki służby.

Zagrożenia zewnętrzne

W Polsce z powodu skrajnego ubóstwa cierpi około 2 miliony osób, a kolejne 5 milionów zmaga się z trudnymi warunkami życiowymi [1 Ubóstwo i niedożywienie w Polsce http://www.pah.org. pl/o-pah/186/ubostwo_i_glod w_polsce; 2013], które mogą prowadzić do świata przestępczego, z którym funkcjonariusz Policji ma codziennie niemal do czynienia.

Najbardziej niepokojący jest jednak fakt, że mimo spadku liczby poważnych przestępstw kryminalnych (np. zabójstwa, rozboje z bronią lub niebezpiecznym narzędziem etc. [2 Raport statystyczny za 2012 rok http://www.statystyka. policja.pl/portal/st/894/83413/Raport_statystyczny_za_2012_rok.html; 2013] świat przestępczy dysponuje coraz nowszymi instrumentami używanymi do ich popełniania. Niejednokrotnie nawet zwykła interwencja może skończyć się tragicznie, a z takimi funkcjonariusze Policji spotykają się codziennie. Wydawać się może bezpieczne wezwanie do zwykłej awantury domowej, a tymczasem niejednokrotnie sprawcy dysponują niebezpiecznym narzędziem. Wtedy liczy się refleks, szybka reakcja funkcjonariusza Policji. Jak wskazują dane przygotowane przez KG Policji, od 1996 r. zginęło na służbie 97 policjantów, a corocznie ok. 5 tysięcy zostaje rannych podczas wypełniania swoich obowiązków.

Zagrożenie wynikające z narażenia na coraz częstsze akty przemocy jest zjawiskiem istotnym nie tylko z punktu widzenia socjologicznego, ale także psychologicznego. Duże poczucie zagrożenia może doprowadzić do błędów, niedociągnięć, a nawet przestępstw popełnianych podczas realizacji zadań służbowych, a także do tragicznych w skutkach oddziaływań na życie osobiste [4]. Słowna agresja funkcjonariuszy wobec obywateli, nadużywanie przemocy fizycznej oraz manifestowanie wobec nich podejrzliwości i wyższości jest jedną z przyczyn krytyki w sferze stosunków policji ze społeczeństwem. Działania w poczuciu zagrożenia, stała presja wywierana przez społeczeństwo oraz zwierzchników, by wykazywać się sprawnym i profesjonalnym działaniem powoduje przewrażliwienie niektórych funkcjonariuszy, przez co stają się bardziej podejrzliwi, a niekiedy agresywni.

W trakcie pełnienia służby, a szczególnie interwencji policjant często zmuszony jest do szybkiego przystosowania się do sytuacji zmieniającej się niekiedy błyskawicznie. Nierzadko działając w sytuacjach skrajnych, funkcjonariusz musi być świadomy istnienia realnego niebezpieczeństwa związanego ze ściganiem i walką z przestępcą oraz koniecznością działania w sytuacji nieprzewidywalnej i trudnej. Bezpośrednie zagrożenie w konkretnej sytuacji uważa się za jeden z najpoważniejszych stresorów pracy w Policji [5]. W trakcie interwencji narażeni są na śmierć, a często obrażenia ze strony przestępców decydują o zdrowiu i życiu cudzym oraz własnym. Sytuacje te prowadzą do zastosowania środków przymusu bezpośredniego lub użycia broni. Jedną z form zagrożenia policjanta jest czynna napaść na funkcjonariusza, mająca coraz częściej miejsce przy okazji manifestacji i protestów społecznych. Biorąc udział w takiej interwencji policjant jest narażony na utratę zdrowia, a nawet życia przy jednoczesnej słabej ochronie prawnej i braku wsparcia przez przełożonych . Obok przypadków czynnej napaści (art. 223 Kk), naruszenia nietykalności cielesnej (art. 222 KK) i znieważania funkcjonariusza (art. 226 Kk) istnieje również problem tzw. agresji werbalnej, skierowanej przeciwko policjantom. Ich liczba nie jest oszacowana, jednak zachowania takie, jak można sądzić, są najczęstszą, bo najłatwiejszą i najczęściej bez konsekwencji prawnych, formą znieważenia policjanta.

Zaburzenia snu jako skutek stresu związanego ze służbą

Bezsenność i zaburzenia to powszechny problem ponieważ jest następstwem działania wielu odmiennych czynników, działających na różnych płaszczyznach życia człowieka. Jedną z nich jest życie zawodowe. Dla części osób praca zawodowa jest źródłem satysfakcji, spełnieniem, dla innych zaś przyczyną stresu i nieprzespanych nocy. Różne rodzaje zawodów z jednej strony generują uniwersalne odmiany stresu, a z drugiej specyficzne dla danego zawodu. Stresogenność zawodu wyznaczają między innymi: charakter pracy (praca zmianowa), wymagania (np. dotrzymywanie terminów rozpoczętych zadań), stres związany ze specyfiką zawodu (np. stres traumatyczny), warunki pracy [6]. „57,4% policjantów przynajmniej raz w ciągu służby ma do czynienia ze zdarzeniami traumatycznymi w tym 49,6% częściej niż jeden raz. Prawie 5 tys. pracujących ciągle policjantów cierpi na zaburzenia po stresie traumatycznym. Przystępują do codziennych obowiązków, mimo że należy ich uznać za osoby chore" . Z przeprowadzonych badań wynika, że funkcjonariusze postrzegają pracę w Policji przede wszystkim jako niebezpieczną. Wyniki z przeprowadzonej ankiety wykazały, że im większe odczuwalne zagrożenie, tym policjanci gorzej śpią. Dodatkowym czynnikiem, który może stanowić źródło obciążenia w tym zawodzie jest praca zmianowa, która destabilizuje rytm okołodobowy, co może powodować zaburzenia w prawidłowym funkcjonowaniu psychofizycznym i stać się poważnym problemem w regulacji snu. Nie ma więc wątpliwości, że stres w pracy policjanta jest bardzo duży i powoduje szereg negatywnych zjawisk. Z badań wynika, że 55,2% policjantów cierpi na zaburzenia snu, a w szczególności na niemożność zaśnięcia lub budzenie się w nocy. Udział w traumatycznych zdarzeniach i bycie świadkiem takich zdarzeń także wpływają na poważne problemy ze snem u funkcjonariuszy Policji.

Relacje z przełożonym

Stwarzanie warunków do wykonywania zadań to cała sfera działań przełożonego, polegająca głównie na właściwej organizacji pracy, motywowaniu podwładnych, koordynacji i właściwym przydzielaniu zadań. Rola przełożonego nie kończy się na wydaniu polecenia. Musi on jeszcze umożliwić jego wykonanie. Chodzi tu o takie skoordynowanie czynności, aby wszystkie elementy składające się na działania Policji współgrały ze sobą i nie wchodziły wzajemnie w kolizję. Dobra atmosfera pracy i dobre stosunki międzyludzkie mają podstawowy wpływ na warunki wykonywania obowiązków. Niedopuszczalna jest sytuacja, gdy np. przełożony patrzy z niechęcią na policjanta, który podnosi swoje kwalifikacje, nawet, gdy jest to pewnym obciążeniem dla służby. Wydając polecenie, przełożony bierze na siebie odpowiedzialność za decyzję, a policjant staje się odpowiedzialnym za wykonanie zadania.

Aby zadanie wykonać skutecznie i poprawnie, policjant musi zrozumieć polecenie, jego sens i cel, a także znać sposób jego wykonania. Przełożony, wydając polecenie, powinien wiedzieć, komu je wydaje i kto je będzie realizował. Brak wiedzy lub doświadczenia może uniemożliwić wykonanie zadania. Praca policjanta to przede wszystkim działanie, czyli interwencje, prowadzenie postępowań, oględziny, zdobywanie informacji. Jest w nich określony cel, sposób i zasady wykonania. To, jak wykonają zadanie, zależy między innymi od ich motywacji. Przełożony, który zna tę prawdę i posiada chociażby podstawowe umiejętności kierownicze, potrafi pobudzić drzemiące w nich siły i zainspirować do działania, chociaż byłoby to najnudniejsze bądź niewdzięczne zadanie. Czasami uścisk dłoni, głośna pochwała w szerszym gronie lub skierowanie na szkolenie będzie dla policjanta ważniejsze i więcej warte od nagrody pieniężnej, bo potrzebę uznania i akceptacji mamy wszyscy. Jedną z cech, jakimi w mniemaniu każdego policjanta powinien się odznaczać dobry przełożony są sprawiedliwość i obiektywizm. Postulat wydawałby się oczywisty, lecz niestety dość trudny do spełnienia.

Dobry i sprawiedliwy przełożony potrafi uzasadnić swoją decyzję, potrafi powiedzieć co policjant robi źle, a co dobrze, kiedy i jaką sprawę zaniedbał, a co wykonał perfekcyjnie. W każdej instytucji dobry przepływ informacji jest podstawą sprawnego funkcjonowania. Przełożony, który nie wie nic na temat swoich podwładnych nie może skutecznie kierować zespołem, nie może reagować na zdarzenia i problemy swoich podwładnych, ponieważ ich po prostu nie zna. 43,8% ankietowanych uważa, że w trudnych sytuacjach nie może liczyć na wsparcie swojego przełożonego. Pomoc, o której mowa nie musi być dosłowna, to raczej chodzi o wspieranie i okazanie chęci pomocy i zrozumienia. W większości przypadków szczera rozmowa przełożonego z podwładnym pozwoli na znalezienie rozwiązania satysfakcjonującego obie strony. Nieprzystępny przełożony nie będzie wiedział, co sprawia podwładnemu kłopot, jakie ma braki w wyszkoleniu, a jakiej wiedzy mu brak. Istotna w tym wszystkim jest kwestia sposobu rozmowy i wykorzystania wiedzy przez przełożonego. Depresja policjanta i jego skłonności autodestrukcyjne muszą skłonić przełożonego - po konsultacji z lekarzem i stwierdzeniu zaburzeń psychicznych - do ewentualnego odebrania broni służbowej. Brak działania może skończyć się tragedią. To, jak postąpić, musi zdecydować sam, mając świadomość odpowiedzialności i zaufania podwładnego do przełożonego .

Podsumowanie

Praca w Policji jest postrzegana przez osoby uczestniczące w badaniach jako szczególnie niebezpieczna i niezapewniająca odpowiedniego poczucia bezpieczeństwa społecznego i ekonomicznego policjantów i ich rodzin. Zespół stresu pourazowego doświadczony podczas służby prowadzi do zaburzeń snu wśród policjantów. Biorąc pod uwagę częstotliwość narażenia na stres oraz jego intensywność, służba w Policji może być uznana za jeden z najbardziej stresujących zawodów, ponieważ zarówno w czasie wykonywanych obowiązków służbowych, jak i poza służbą, policjanci spotykają się nie tylko z przejawami agresji słownej wobec nich, ale także z szeregiem aktów agresji fizycznej o różnym stopniu nasilenia. Brak zaufania do partnera, niewystarczająca ilość zajęć strzeleckich oraz niesatysfakcjonujące szkolenia zawodowe wpływają na poczucie bezpieczeństwa i pewność w służbie. Natomiast czynnikiem, którego najbardziej obawiają się policjanci podczas wykonywania zadań służbowych, jest obawa przed ukaraniem za ewentualne popełnienie błędu w realizowanych czynnościach (a nie - jak powszechnie się sądzi - obawa przed kontaktem z niejednokrotnie lepiej wyposażonym i uzbrojonym przestępcą czy zorganizowaną grupą przestępczą).

Niestety, aktualne uregulowania prawne nie pozwalają policjantom na w pełni bezpieczne wykonywanie obowiązków służbowych, ponieważ są zbyt liberalne w stosunku do osób naruszających porządek prawny, w wielu przypadkach są mało precyzyjne, a ich konstrukcja niejednokrotnie pozwala na zbyt wiele możliwości interpretacyjnych. Ponadto, dają policjantom zbyt mało uprawnień, co w znacznym stopniu ogranicza Policji możliwość odpowiedniego przeciwdziałania przestępczości.

Słuszne byłoby zwrócenie uwagi na szkolenia kadry kierowniczej w zakresie podnoszenia umiejętności interpersonalnych, podczas których uczy się skutecznych sposobów porozumiewania się z innymi oraz konstruktywnych sposobów reagowania i rozwiązywania konfliktów. Ważne jest także szukanie własnych sposobów radzenia sobie ze stresem, takich jak ćwiczenia fizyczne, techniki pozwalające rozładować napięcie po sytuacji trudnej, a także zapewnienie odpowiedniej pomocy psychologicznej dla policjantów z zespołem stresu pourazowego.

PIŚMIENNICTWO

[1]  Parafiańska M. Rygory służby w Policja życie rodzinne. Instytut Wiedzy i Umiejętności, Warszawa 2011

[2]  Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji. Tj. DzU z 2011 r. nr 287, poz. 1687 z pózn. zm.

[3]  Sitek E. Czy to da się pogodzić. „Policja" 2013,97,4:19-21

[4]  Dziedzic A. Podstawowe zasady bezpiecznej służby funkcjonariusza policji. Biuro Doradczo-Usługowe BHP Andrzej Dziedzic, Dąbrowa Tarnowska 2012

[5]  Cichorz T., Komor A. Socjologia dla policjantów, Wyższa Szkoła Policji, Szczytno 1995

[6]  Kęska K. Sen. Via Medica, Gdańsk 2008

[7]  Badania własne autora.