Wstęp

Budownictwo, obok górnictwa i rolnictwa, należy do sekcji gospodarki o jednym z najwyższych wskaźników statystycznych wypadkowości. Jest to wynikiem specyfiki prowadzonych robót: na otwartej przestrzeni (co wiąże się z niekorzystnym działaniem warunków atmosferycznych), na stale zmieniających się stanowiskach roboczych, na wysokości lub w wykopach. Przy realizacji zdecydowanej większości inwestycji budowlanych jest wiele takich małych firm. Małe firmy budowlane (podwykonawcy) stanowią zdecydowaną większość przedsiębiorstw zaangażowanych na placach budowy i w związku z tym mają zasadniczy wpływ na kształtowanie bezpieczeństwa na budowie. Należy również zwrócić uwagę na złożoność funkcjonowania małych firm budowlanych w zakresie bhp (wynikającą także z trudnej sytuacji ekonomicznej) i przyczynianie się ich do wysokiej pozycji budownictwa pośród sekcji gospodarki.

Rozpoczynanie działalności

Przedsiębiorcy zakładając swoje małe firmy budowlane powinni już na tym etapie uwzględniać aspekty bhp aby bez nadmiernego ryzyka zawodowego prowadzić swoją działalność [1]. W związku z planowanym zakresem prac niezbędne są: dobór odpowiedniego wyposażenia roboczego, przeszkolonych i wykwalifikowanych pracowników, identyfikacja zagrożeń i ocena ryzyka zawodowego oraz dobór odpowiednich środków ochronnych.

Działania przed przystąpieniem do prac budowlanych

W momencie przystępowania do przetargu na wykonywanie robót budowlanych podwykonawcy powinni mieć świadomość wymagań bhp stawianych przez generalnego wykonawcę. Takie wymagania mogą być przekazywane podwykonawcom wraz z zapytaniem ofertowym. Coraz częściej są one także załącznikiem do podpisywanej umowy z generalnym wykonawcą [2]. Zawiera on wymagania dotyczące bezpieczeństwa pracy podczas przygotowania i realizacji określonego zakresu prac. W dokumencie tym zawarte są również prawa i obowiązki podwykonawców oraz opisane konsekwencje wynikające z nie przestrzegania tych pisemnych ustaleń. W związku z tym umowa inwestycyjna powinna być szczegółowo przeanalizowana pod kątem zobowiązań w zakresie bhp. Należy także wykorzystać czas ustaleń z pracownikami generalnego podwykonawcy na wyjaśnienia niejasnych kwestii dotyczących ponoszenia kosztów bhp. Te kwestie mogą dotyczyć np.: wyposażenia roboczego, odzieży ochronnej i szkoleń ale także technicznych środków ochronnych.

Trzeba również być przygotowanym na pytania generalnych wykonawców o dane BHP pracowników i firmy podwykonawców (instrukcje BHP, zaświadczenia lekarskie, zaświadczenia ze szkoleń, oraz wypadki z udziałem pracowników firmy itd.) i w związku z tym na posiadanie odpowiednich dokumentów [3]. W niektórych firmach weryfikacja ww. danych może być także realizowana poprzez odpowiednie systemy identyfikacyjne pracowników podwykonawców na budowie. Mogą to być np. indywidualne przepustki wydawane każdej osobie rozpoczynającej pracę na budowie. Warunkiem jej wydania może być weryfikacja aktualności szkoleń, badań lekarskich, uprawnień i kwalifikacji.

Podwykonawcy rozpoczynający pracę u generalnego wykonawcy powinni także wykorzystać właściwie informacje uzyskane na wstępnym szkoleniu (informacyjnym) dla wszystkich osób wchodzących na plac budowy oraz kolejnych cyklicznych szkoleniach. Szkolenia te są bardzo ważne z punktu widzenia bhp ponieważ uświadamiają pracownikom istnienie zagrożeń o wysokim ryzyku zawodowym oraz dają wiedzę na temat odpowiedniego reagowania w nagłych sytuacjach. Szczególne znaczenie ma szkolenie pracowników „zwiększonego ryzyka” tj. pochodzących ze środowisk imigranckich oraz grup obejmujących młodzież, pracowników tymczasowych i samozatrudniających się oraz osoby stawiające pierwsze kroki w branży budowlanej. Natomiast w ramach swojej działalności podwykonawcy zatrudniający często pracowników różnych specjalności powinni opracować informacje na temat bezpieczeństwa, które będą miały zastosowanie do prawie wszystkich prowadzonych prac. Wszyscy nowi pracownicy powinni być zapoznawani z tymi informacjami w ramach szkolenia wstępnego. Informacje tego typu powinny być także przekazywane pracownikom podczas regularnie organizowanych spotkań informacyjno – instruktażowych.

W przypadku mikroinwestycji (tj. inwestycje realizowane przez tylko jednego wykonawcę i trwające nie dłużej niż kilka dni) – inwestorzy zatrudniają wykonawców, o których wiedzą na podstawie poprzednich doświadczeń, że posiadają oni kompetencje umożliwiające bezpieczne przeprowadzenie zaplanowanych prac. Zachowanie bezpieczeństwa może w tym przypadku zapewnić uzgodnienie z inwestorem niektórych prostych zasady współpracy.

Współpraca z kierownikiem budowy

W przypadku współdziałania podwykonawcy na placu budowy z innymi firmami istotna jest współpraca kierownikiem budowy, który również koordynuje realizację prac zgodnie z przepisami i zasadami bhp [4]. Wg obowiązujących przepisów każda budowa gdzie będą podwykonawcy musi mieć koordynatora BHP. Przepisy obowiązujące w Polsce w tym zakresie w praktyce powodują, że funkcja koordynatora do spraw BHP na budowie to nowy obowiązek kierownika budowy. Jego zadaniem jest zorganizowanie współpracy różnych firm, pracujących często w tym samym miejscu na placu budowy, bez powodowania konfliktów i zagrożeń. Takimi wspólnymi obszarami mogą być np.: drogi transportu i dostępu, plac kontenerowy, miejsca składowania materiałów i składowania odpadów, pomosty i rusztowania, ogrodzenia i tablice oznakowania, przyłącza prądowe z tablicami rozdzielczymi i panelami wyłączników oraz miejsca doprowadzenia wody. Koordynowanie działań bhp polega także na dotarciu do każdego podwykonawcy (a nie odwrotnie). Osoba koordynująca ma zadbać o ten kontakt, przekazać po raz kolejny wymagania, wspierać i egzekwować. Kierownik budowy jako koordynator ds. bhp ma pomagać, współpracować. Podejmuje on działania w celu koordynowania wprowadzania odpowiednich środków przez: generalnych wykonawców, podwykonawców oraz osoby prowadzące działalność na własny rachunek. Kierownik budowy jako koordynator ds. bhp ma informacje o wszystkich podwykonawcach wykonujących roboty na placu budowy. Może więc zapewnić pełny swój udział w działaniach na rzecz bezpieczeństwa, w szczególności tych, którzy są zaangażowani w realizację prac o wysokim ryzyku zawodowym. Można więc powiedzieć, że w ramach inwestycji ustala on przyjęcie wspólnego podejścia do kwestii konsultacji związanych z bezpieczeństwem na budowie. Współpraca podwykonawców z kierownikiem budowy jest kluczowa ze względu na zapewnianie bezpieczeństwa prac budowlanych. W przypadku możliwości wpływu na dobór osoby na to stanowisko małe firmy budowlane powinni zwrócić uwagę na możliwości jej zaangażowania się w realizację zadań a także sprawy bhp. Problematyczna w tym zakresie może być współpraca z kierownikiem, który jednocześnie nadzoruje kilka budów i traktuje on swoją pracę jako „objazdową”. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji współpracy ze sobą różnych małych firm. Wtedy zwłaszcza ma znaczenie właściwe planowanie prac na poziomie kierownictwa budowy a szczególnie przy spiętrzeniach prac, nieplanowanych przestojach czy też w przypadkach niedotrzymywania terminów umownych przez niektórych podwykonawców. Wg Ustawy Prawo budowlane kierownik budowy pełniąc jednocześnie funkcję koordynatora ds. bhp. odpowiada za techniczną prawidłowość wykonywania robót oraz za koordynowanie realizacji zadań zgodnie z przepisami i zasadami bhp. Do obowiązków kierownika budowy należy między innymi:

• zorganizowanie i kierowanie budową obiektu budowlanego w sposób zgodny z projektem, pozwoleniem na budowę, przepisami, w tym techniczno - budowlanymi oraz przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy,
• koordynowanie realizacji zadań zapobiegających zagrożeniom bezpieczeństwa i ochrony zdrowia:
  • przy opracowywaniu technicznych lub organizacyjnych założeń planowanych robót budowlanych lub ich poszczególnych etapów, które mają być prowadzone jednocześnie lub kolejno,
  • przy planowaniu czasu wymaganego do zakończenia robót budowlanych lub ich poszczególnych etapów,
• sporządzenie lub zapewnienia sporządzenia, jeszcze przed rozpoczęciem budowy, planu BIOZ.

Na kierowniku budowy ciąży więc wiele obowiązków, które trudno będzie zrealizować kiedy nie może być on obecny wystarczająco długo na placu budowy.

Współpraca ze służbami bhp generalnego wykonawcy

Przed wprowadzeniem na plac budowy podwykonawcy powinni otrzymywać także informacje udzielane przez służby generalnego wykonawcy. W takich sytuacjach poszczególni pracodawcy małych firm powinni odpowiednio przekazać te informacje swoim pracownikom. Przekazując informacje muszą upewnić się, że są one zrozumiałe. Powinny być one jasne i zwięzłe, zaś wszyscy pracownicy muszą mieć czas na ich przyswojenie i zrozumienie. Należy zadbać, aby pracownicy na budowach, używający codziennie języka innego niż polski, w pełni zrozumieli przekazywane informacje. Utrzymywanie kontaktów ze służbami bhp generalnego wykonawcy jest również ważne przypadku rozwiązywania bieżących spraw podczas realizacji inwestycji. Szczególnie ma to znaczenie na mniejszych budowach gdzie w codziennej pracy często brak jest wspólnych narad z podwykonawcami, podczas których można by omawiać stan bhp. Podwykonawcy powinni wymagać od służb bhp generalnego wykonawcy aby z ich strony były inicjowane i podtrzymywane kontakty robocze. Wynika to także zadań tej służby opisanych w rozporządzeniu [5].

Firmy jednoosobowe na placach budów

Osoby prowadzące działalność na własny rachunek muszą współpracować i koordynować swoje działania oraz wymieniać informacje z pracodawcami, innymi pracownikami i osobami prowadzącymi działalność na własny rachunek w tym samym miejscu pracy. Powinni oni dbać o swoje własne bezpieczeństwo oraz o bezpieczeństwo innych osób, na które mają wpływ wykonywane przez nich prace. Powinni oni współpracować z kierownikiem - koordynatorem ds. bhp, który podejmuje działania w celu upewnienia się, czy osoby prowadzące działalność na własny rachunek są w dostatecznym stopniu informowane o sprawach związanych z bezpieczeństwem a także zostały odpowiednio przeszkolone oraz posiadają wystarczającą wiedzę i doświadczenie w zakresie kwestii bezpieczeństwa, które są istotne w ich pracy. Osoby prowadzące działalność na własny rachunek upewniają się, czy planują, organizują i monitorują swoją pracę w sposób wystarczający do zapewnienia własnego bezpieczeństwa i zdrowia oraz bezpieczeństwa i zdrowia innych osób, zgodnie z postanowieniami planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia.

Przeglądy okresowe placów budów

Podwykonawcy powinni aktywnie uczestniczyć w okresowych przeglądach placów budów mających na celu lepsze reagowanie na sytuacje zagrożenia pojawiające się na placu budowy. Obecność podwykonawcy na przeglądzie jest szczególnie istotna jeśli przeglądany obszar dotyczy wykonywanych przez niego prac. W zależności od inwestycji, spotkania na budowie stanowią jeden ze środków komunikacji służący zapewnieniu skutecznego przekazywania informacji, skutecznej współpracy i koordynacji oraz dokonywania przeglądu wyników w zakresie zapewniania bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Obowiązek organizowania przez generalnych wykonawców systematycznych przeglądów okresowych placów budów wynika z obowiązujących przepisów [6].

Współpraca z firmami zewnętrznymi świadczącymi usługi bhp

Podwykonawcy powinni, korzystać z usług sprawdzonych firm zewnętrznych wykonujących zadania służby BHP. Kryterium wyboru nie może być tylko niska cena ponieważ takie działanie nie sprzyja budowaniu trwałego i skutecznego systemu BHP w ich firmach. Wg przepisów prawnych [1,5] pracodawca zatrudniający do 100 pracowników może powierzyć wykonywanie zadań służby bhp: pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy lub specjalistom spoza zakładu pracy. Również sam pracodawca może wykonywać zadania tej służby jeśli posiada ukończone szkolenie niezbędne do wykonywania zadań służby bhp oraz jeśli:

• zatrudnia do 10 pracowników, lub
• zatrudnia do 20 pracowników i jest zakwalifikowany do grupy działalności, dla której ustalono nie wyższą niż trzecia kategoria ryzyka w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Przy powierzeniu wykonywania zadań służby bhp osobom spoza zakładu pracy (w ramach umów zleceń, umów cywilno-prawnych itp.) pracodawcy małych firm budowlanych powinni wziąć pod uwagę, że powinny mieć one kwalifikacje co najmniej specjalisty ds. bhp. Tego typu kwalifikacje uzyskują osoby mające:

• wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy albo studia podyplomowe w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, oraz
• co najmniej rok stażu pracy w służbie bhp.

Zatrudnianie pracowników

Pomimo wahań ekonomicznych korzystne dla pracodawców małych firm budowlanych (w tym również w aspekcie bhp) jest zatrudnianie stałych pracowników. Poprawie stanu bezpieczeństwa nie służą doraźne metody zatrudniania np.: „na telefon” (skutki: brak szkoleń, niepewne kwalifikacje, brak nadzoru, odzieży roboczej, itd.). Sposobem na zatrzymanie dobrych pracowników może być zróżnicowanie wynagrodzenia dla pracowników wykwalifikowanych i nie wykwalifikowanych. W ten sposób najlepsi pozostaną w firmie a rotacja zatrudnienia zmniejszy się. Jako standard należy przyjąć zatrudnienie tylko na podstawie umowy o pracę lub umowy-zlecenia. Wskazane jest również stosowanie przez podwykonawców odpowiednich kryteriów przy przyjmowaniu do pracy, włączając w tę procedurę także sprawdzanie danej osoby na podstawie danych z firm gdzie pracowała, a także brak tolerancji dla picia alkoholu w pracy.

Presja czasu

Przestrzeganie norm czasu pracy, zgodnie z umowami, jest również elementem wpływającym na poprawę bezpieczeństwa wykonywania prac. Dotyczy to również zachowania sztywnych wymogów dla operatorów maszyn budowlanych (np. żurawi). Krótkie terminy wykonywanych prac są problemem dla podwykonawców. Wiąże się to także z ograniczonym czasem realizacji zadań i karami za nieterminowe wykonanie. Pospiech i reżim czasowy wpływają jednak na spadek poziomu bezpieczeństwa pracy. Jednak, jeżeli te same czynności trzeba wykonać szybciej to jest oczywiste, że odbywa się to na skutek pominięcia stosowania środków związanych z zapewnianiem bezpieczeństwa prac, np.: krawężników balustrad, zabezpieczeń wykopów lub placów budów znajdujących się w sąsiedztwie osób postronnych. Presja czasu powoduje także ograniczanie kosztów, np.: zakupu lub wynajmu zabezpieczeń oraz ich montażu i demontażu, dodatkowego sprzętu do robót budowlanych, czy też kosztów związanych z nabywaniem przez pracowników wymaganych kwalifikacji.

Prace szczególnie niebezpieczne

Przepisy prawne [6,7] jasno określają wymagania dotyczące tworzenia i aktualizacji wykazu prac szczególnie niebezpiecznych. Do tego problemu podwykonawcy powinni podejść bardzo poważnie ponieważ w budownictwie generalnie zdecydowana większość prac to są prace szczególnie niebezpieczne. W przypadku robót budowlanych mogą to być np. prace: stwarzające pracownikom zagrożenie przysypania ziemią lub upadku z wysokości, w studniach, pod ziemią i w tunelach, przy montażu i demontażu ciężkich elementów  prefabrykowanych albo przy użyciu materiałów wybuchowych. Pracodawca powinien określić szczegółowe wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych na placu budowy. Zwłaszcza powinien on zapewnić:

• bezpośredni nadzór nad tymi pracami wyznaczonych w tym celu osób,
• odpowiednie środki zabezpieczające,
• instruktaż pracowników obejmujący w szczególności: imienny podział pracy, kolejność wykonywania zadań oraz wymagania bhp przy poszczególnych czynnościach.

Posiadanie aktualnego wykazu prac niebezpiecznych i spełnienie wymagań z nimi związanych  może być jednym z kryteriów oceny i doboru podwykonawców przez generalnych wykonawców. Pracodawca zapewnia, aby dostęp do miejsc wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych miały jedynie osoby upoważnione i odpowiednio poinstruowane.

Ocena ryzyka zawodowego

Przystąpienie przez podwykonawcę do wykonywania robót na placu budowy wiąże się z koniecznością opracowania dokumentacji oceny ryzyka zawodowego. Kierownik budowy może także weryfikować ocenę ryzyka zawodowego podwykonawców aby odnosiła się ona dokładnie do zakresu prac określonego umową (w tym prac szczególnie niebezpiecznych). Ma być ona aktualna i dopasowana do zidentyfikowanych zagrożeń występujących placu budowy w związku z wykonawstwem określonych prac. Na wszystkich etapach inwestycji budowlanych może występować wiele zagrożeń urazami z którymi związana jest praca podwykonawców. Są to przede wszystkim zagrożenia:

• upadkiem - związane z: pracą na wysokości, montażem i demontażem rusztowań lub innych urządzeń,
• powodowane ruchem pojazdów kołowych - powstające podczas prac wykonywanych na istniejących drogach lub w następstwie występującego równolegle ruchu kołowego i pieszego a także podczas podróży z pracy i do pracy (w tym także do odległych miejsc pracy wykonywanej na polecenie pracodawców),
• powodowane pracą maszyn budowlanych – powstające na skutek przewrócenia się maszyn, upadku przedmiotów (np. przenoszonych żurawiem), wadliwego funkcjonowania urządzeń zabezpieczających i ostrzegawczych, przeciążenia maszyn,
• związane z operacjami ręcznego transportu – powstające przy podnoszeniu i przesuwaniu ciężkich przedmiotów, wykonywaniu powtarzanych czynności manualnych wymagających niewygodnych pozycji ciała,
• związane z brakiem stateczności konstrukcji budowlanych lub przedmiotów (np.: głębokich wykopów, tunelów, szybów, zapór ziemnych - będącym skutkiem błędów: w projektowaniu (zwłaszcza konstrukcji tymczasowych), w prawidłowym wykonaniu prac zgodnie z projektem, w monitorowaniu prowadzonych prac (w celu zapobiegania nieprzewidzianym okolicznościom).

Wg przepisów prawnych [6] dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka zawodowego powinien zawierać:

• opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:
  • stosowanych maszyn,
  • wykonywanych zadań,
  • występujących na stanowisku pracy niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy,
  • stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
  • osób pracujących na tym stanowisku,
• wyniki przeprowadzonej oceny dla każdego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne,
• datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.

Właściwie przeprowadzona ocena ryzyka zawodowego przez podwykonawców (dla swoich prac) może być również istotnym wkładem w zapewnienie bezpieczeństwa na placu budowy jeśli zostanie wykorzystana przez generalnego wykonawcę. Przeprowadzenie właściwej oceny ryzyka zawodowego ma również kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa małych firm budowlanych ze względu na ograniczone zatrudnienie. Z tego względu pracownicy mają za zadanie wykonywanie różnych prac, w zależności od zakresu robót zlecanych przez generalnego wykonawcę na placu budowy. Łączone są więc na jednym stanowisku prace, które w dużej firmie mogłyby być przypisane do kilku stanowisk, co powoduje wzrost liczby źródeł (czynników) zagrożeń i poziomu ryzyka zawodowego. Przeprowadzając ocenę ryzyka zawodowego trzeba także zwrócić uwagę na pracowników o najmniejszych kwalifikacjach. Są oni „przerzucani” w zależności od potrzeb w różne miejsca na placu budowy (co wiąże się ze zwiększonym ryzykiem zawodowym).

Prawidłowe przeprowadzenie i udokumentowanie oceny ryzyka powinno także przeciwdziałać powstawaniu urazom pleców i innych urazów mięśni i kości pracowników [8]. Aby ułatwić pracownikom prace i zapobiec powstawaniu urazów czasami wystarczającym środkiem jest zastosowanie nie tylko zmechanizowanego sprzętu zastępującego ręczne prace transportowe ale również prostych pomocy technicznych takich jak chwytaków do indywidualnego lub dwuosobowego przenoszenia materiałów budowlanych.

Instrukcje bezpiecznego wykonywania robót (ibwr)

Instrukcje podwykonawców nie mogą mieć charakteru dokumentu „uniwersalnego” (tworzonego np. metodą „kopiuj – wklej”). Podwykonawcy powinni dostosowywać je do zadań wykonywanych na konkretnym placu budowy (w związku z obowiązującym planem BIOZ). Instrukcje te powinny zawierać następujące dane dotyczące [9]:

• realizowanej inwestycji,
• wykonawcy i generalnego wykonawcy,
• wykonywanych prac (okres i miejsce wykonywania, warunki atmosferyczne, zakres i kolejność wykonywania)
• pracowników (stanowisko, zakres obowiązków i odpowiedzialności, wymagania kwalifikacyjne, liczba zatrudnionych),
• sprzętu i narzędzi niezbędnych do wykonania prac (nazwa, przeznaczenie, wymogi formalne),
• substancji i materiałów niebezpiecznych.

Plan bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (bioz)

Plan BIOZ jest tworzony dla jednej konkretnej budowy. Sporządzenie lub zapewnienia sporządzenia tego planu jeszcze przed rozpoczęciem budowy, należy do obowiązków kierownika budowy [4,10]. Plan BIOZ ma na celu zidentyfikowanie zagrożeń dla bezpieczeństwa w miejscu pracy oraz wdrożenie rozwiązań służących ich zapobieganiu na etapie realizacji inwestycji. Dokument ten sprawia, że zarządzanie ryzykiem zawodowym stanowi kluczowy element decydujący o większej skuteczności działań w zakresie bezpieczeństwa robót budowlanych. Dlatego jest on niezbędnym narzędziem zarządzania kwestiami bezpieczeństwa na placu budowy i ważne jest, aby wszyscy podwykonawcy uczestniczący w realizacji inwestycji budowlanej byli zainteresowani udziałem w pracach nad tym planem. Podwykonawcy powinni na podstawie tego planu opracować inne ważne dokumenty robocze: ocenę ryzyka zawodowego dla swoich zadań, instrukcje bezpieczeństwa wykonywania robót itd. Można stwierdzić, że plany BIOZ:

• mają na celu zidentyfikowanie zagrożeń dla bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy oraz wdrożenie rozwiązań służących ich zapobieganiu na etapie realizacji inwestycji,
• sprawiają, że ocena ryzyka i zarządzanie ryzykiem stanowią kluczowe elementy decydujące większej skuteczności działań w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, oraz
• stanowią niezbędne narzędzia zarządzania kwestiami bezpieczeństwa i ochrony zdrowia na budowach.

Środki ochrony przed urazami na placu budowy

Pracodawca niezależnie od sytuacji ekonomicznej powinien, oprócz minimalnej stawki wynagrodzenia, zapewnić pracownikom odpowiednie wyposażenie pracy oraz środki ochrony przed zagrożeniami [1]. Należy przy tym utrzymywać priorytet stosowania środków ochrony zbiorowej i nie zastępować ich środkami ochrony indywidualnej. Nie powinno się także przerzucać kosztów poprawy BHP na wykonawców, np. poprzez zawieranie umów zleceń lub samo zatrudnianie itd. Natomiast pracownicy powinni także doceniać starania pracodawcy idące w kierunku poprawy ich bezpieczeństwa na równi ze środkami przeznaczonymi na ich wypłaty. Stosowanie technicznych środków ochronnych należy odpowiednio zaplanować i zaprojektować. Powinny zostać także objęte systematycznym, rutynowym monitorowaniem, podczas którego uwzględnia się modyfikacje, przebudowy, niekorzystne warunki pogodowe oraz warunki użytkowania.

Wielu pracowników małych firm budowlanych z racji wykonywanych prac przebywa na wysokości. Mogą to być np. prace takie jak: malarz – szpachlarz, murarz – tynkarz, tynkarz – malarz – szpachlarz - monter płyt gipsowo-kartonowych, posadzkarz – betoniarz, murarz – pracownik ogólnobudowlany. Z tej przyczyny wiele firm musi stosować odpowiednie środki ochrony zbiorowej i indywidualnej. Podczas wykonywania prac na wysokości należy zastosować przede wszystkim następujące środki ochronne: odpowiednie zaplanowanie prac (bezpieczne metody pracy), inne sposoby pracy lub urządzenia (aby uniknąć prac na wysokości), rusztowania lub podesty robocze, ograniczenie prac w trudnych warunkach atmosferycznych, urządzenia ograniczające skutki upadku oraz wysokość spadania, takie jak siatki ochronne, systemy powstrzymywania upadku. Podwykonawcy powinni także zwrócić uwagę na oferowane im środki ochrony indywidualnej, które  powinny być dostarczone użytkownikowi wraz z instrukcją obsługi, odpowiednim oznakowaniem i deklaracją zgodności [11].

Szkolenia pracowników

Koszty związane ze szkoleniami pracowników w małych firmach budowlanych rosną w związku z rotacją i trwającą emigracją zarobkową pracowników. Firmy szkoleniowe reprezentują zróżnicowany poziom i wymagania cenowe. W związku z tym te tańsze są wykorzystywane do szkoleń tylko dla uzyskania zaświadczenia, a generalni wykonawcy najczęściej nie weryfikują jakości szkoleń. Stąd możliwy ich niski ich poziom często nie dostosowany do aktualnych warunków wykonywania prac. Pracodawca powinien jednak zadbać o to aby z otrzymanym zaświadczeniem (świadectwem) pracownik nabywał odpowiednią wiedzę i umiejętności. Ważny jest więc odpowiedni dobór tematyki szkoleń i firm szkoleniowych. Dobrze jest aby tematyka szkoleń nie miała charakteru „uniwersalnego” a była odpowiednio dobrana do zawodów pracowników (biorących udział w szkoleniu). Podczas planowania szkoleń pracodawcy powinni uwzględniać swoją wiedzę na temat braków w umiejętnościach pracowników. Należy również sprawdzać kompetencje firm szkoleniowych oferujących swoje usługi. Problem szkoleń pracowników to nie tylko kwestia przebytych kursów ale również egzekwowania przez nadzór tego czego ich nauczono. Dlatego w tym zakresie ważną role pełnią służby bhp i nadzór pracowników. W przypadku gdy pracownicy mają zaświadczenia ze szkoleń z poprzednich miejsc pracy trzeba sprawdzić jaka jest ich wiedza a nie papier. Mogą oni przechodzić krótki merytoryczny test sprawdzający wiedzę w zakresie bhp. Pracodawcy powinni też zadbać aby w finansowanych przez nich szkoleniach pracowników pojawiły się nowe czynniki zagrożeń, które nabierają ostatnio znaczenia dla bezpieczeństwa wykonywania prac. Takim bardzo istotnym czynnikiem przyczyniającym się do powstawania zagrożeń i wypadków są błędy ludzkie wynikające ze stresu w pracy. Analizując programy szkoleń warto jest aby pracodawca uwzględnił ten czynnik biorąc pod uwagę:

• wzrastające wymagania związane z wykonywaniem zadań (duże obciążenie pracą, presja czasu, stałe utrzymywanie czujności),
• społeczne i organizacyjne czynniki stresogenne (poziom zatrudnienia, konflikty w pracy),
• cechy osobowościowe powodujące stres (negatywne doświadczenia, zmęczenie),
• stresy związane z obsługa maszyn (przestrzeganie instrukcji i procedur, kontrole).

Do większości maszyn i urządzeń (wszelkie elektronarzędzia, obrabiarki, np. pilarki tarczowe, nożyce mechaniczne do zbrojenia itp.) nie są wymagane specjalne uprawnienia. Wystarczą właściwie przeprowadzone szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (wstępne i okresowe) oraz zaświadczenie lekarskie, stwierdzające brak przeciwwskazań do wykonywania określonej pracy.

Istnieją jednak maszyny i urządzenia budowlane, które wymagają dodatkowych uprawnień. Zaliczamy do nich np. wszelkiego typu spawarki, do których obsługi niezbędne są uprawnienia spawacza [12]. Do obsługi urządzeń transportu bliskiego wymaga się uprawnień wydawanych przez Urząd Dozoru Technicznego [13]. Są to wszelkie żurawie, podesty ruchome (nożycowe, wiszące, teleskopowe), a także windy towarowe.

Osobną grupą maszyn, do których potrzebne są dodatkowe kwalifikacje to maszyny do robót budowlanych, drogowych i ziemnych. Do ich obsługi niezbędne jest uzyskanie książki operatora, wydanej przez Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego [14]. Do tych urządzeń i maszyn należą m.in.:

• wszystkie typy koparek (w tym także minikoparki, ładowarki, koparko-ładowarki,
• spycharki, równiarki, pogłębiarki,
• palownice, kafary, młoty spalinowe, urządzenia wibracyjne do pogrążania i wyrywania, wiertnice,
• maszyny i urządzenia do robót drogowych, np. rozściełacze do bitumu, skrapiarki, remiksery, frezarki do nawierzchni, przecinarki do nawierzchni, urządzenia udarowe, np. młoty udarowe, maszyny do rozkładania betonu, walce drogowe, zagęszczarki i ubijaki wibracyjne,
• betoniarki trójfazowe o mocy powyżej 1kW, pompy do mieszanki betonowej, agregaty tynkarskie, podajniki do betonu.

Należy podkreślić, że także montaż rusztowań mogą wykonywać wyłącznie osoby posiadające uprawnienia nadane przez Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego.

Ponadto podczas wykonywania robót budowlanych pracownikom mogą być potrzebne dodatkowe kwalifikacje z zakresu: eksploatacji urządzeń, instalacji i sieci energetycznych [15], użytkowania wózków jezdniowych [16].

Do obowiązków pracodawcy należy również zapewnienie odpowiednich szkoleń wstępnych (ogólnych i stanowiskowych) a także okresowych, z częstością uzależnioną od rodzaju prac wykonywanych przez pracowników [17]. Szczególną uwagę należy zwrócić na szkolenia stanowiskowe pracowników, które powinny być ściśle związane z rzeczywiście wykonywanymi pracami (zwrócenie uwagi na: główne zagrożenia i sytuacje niebezpieczne, prace szczególnie niebezpieczne, stosowane środki ochronne).

Osoby prowadzące działalność na własny rachunek samodzielnie wykonujący prace budowlane powinni przeanalizować własne potrzeby szkoleniowe.

Użytkowane maszyny i urządzenia

Dla zapewnienia bezpieczeństwa operatorów maszyn i innych pracowników  wymagane jest zapewnienie aby użytkowane były tylko maszyny i inny sprzęt roboczy dostosowane do minimalnych wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy [18] natomiast maszyny zakupywane powinny spełniać wymagania zasadnicze bezpieczeństwa [19]. Do nowej maszyny powinna być dołączona również deklaracja zgodności i instrukcja obsługi (DTR) maszyny. Podwykonawcy powinni dokładnie sprawdzić treść deklaracji przed zakupem maszyny a zwłaszcza: nazwę i adres producenta lub upoważnionego przedstawiciela, nazwisko, imię i adres osoby fizycznej lub nazwę osoby prawnej w UE upoważnionej do przygotowania dokumentacji technicznej, identyfikację maszyny, dyrektywy z którymi zgodność deklaruje producent (upoważniony przedstawiciel), jednostkę notyfikowaną biorącą udział w ocenie zgodności maszyn, przywołane normy zharmonizowane Onoszce się do zakupywanej maszyny. Instrukcja obsługi maszyny (DTR) jest nieodłączną częścią nowej zakupywanej maszyny musi zawierać wszystkie informacje konieczne do prawidłowego i bezpiecznego użytkowania zwłaszcza o: sposobie uruchamiania, zastosowaniu, obsłudze, rozstawianiu,. ustawianiu urządzenia. konserwacji i naprawie. Do instrukcji obsługi muszą być dołączone plany i diagramy konieczne do użytkowania, konserwacji, kontroli i naprawy oraz inne potrzebne dane, przede wszystkim związane z bezpieczeństwem. Instrukcja obsługi musi być zrozumiała Powinna być sporządzona przez producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela w jednym z języków państw członkowskich Unii Europejskiej. Maszyny dostarczane na terytorium naszego kraju powinny być wyposażone w oryginalną instrukcję producenta lub jego upoważnionego przedstawiciela oraz w instrukcję przetłumaczoną, na język polski.

Podwykonawcy powinni przeprowadzać przeglądy i kontrole wszystkich posiadanych maszyn i urządzeń (starych i nowych) [18]. W przypadku gdy bezpieczeństwo zależy od warunków zainstalowania maszyny lub urządzenia, mają one polegać kontroli:

• wstępnej (po zainstalowaniu, ale przed pierwszym uruchomieniem),
• po zmontowaniu w innym miejscu lub w przypadku zmiany lokalizacji,
• okresowej (udokumentowanej między innymi w książce maszyny budowlanej),
• specjalnej, w przypadku możliwości pogorszenia bezpieczeństwa związanego z maszyną (będącego np. wynikiem: zjawisk przyrodniczych, wydłużonego czasu postoju, niebezpiecznych uszkodzeń lub wypadków przy pracy).

Wyniki tych kontroli rejestruje się i przechowuje do dyspozycji zainteresowanych organów, zwłaszcza nadzoru i kontroli warunków pracy, przez 5 lat od dnia zakończenia tych kontroli. Jeżeli maszyny są użytkowane poza terenem zakładu pracy, w miejscu ich użytkowania powinien być dostępny dokument potwierdzający przeprowadzenie ostatniej kontroli maszyny. Jeżeli obsługa, naprawa, remont lub konserwacja maszyn powoduje zagrożenia dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników, pracodawca powinien zapewnić wykonywanie tych czynności wyłącznie przez pracowników upoważnionych i posiadających odpowiednie kwalifikacje.

Maszyny i urządzenia (nazwane w rozporządzeniu [20] urządzeniami) objęte dozorem technicznym mogą być eksploatowane tylko na podstawie decyzji zezwalającej na ich eksploatację, wydanej przez organ właściwej jednostki dozoru technicznego. Eksploatujący urządzenie jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić organ właściwej jednostki dozoru technicznego o każdym niebezpiecznym uszkodzeniu urządzenia lub wypadku związanym z jego eksploatacją. Do urządzeń podlegających dozorowi technicznemu zaliczane są między innymi: żurawie,  wciągarki i wciągniki, dźwigniki (podnośniki), dźwigi budowlane i dźwigi towarowe małe, wózki jezdniowe podnośnikowe z mechanicznym napędem podnoszenia.

Należy zwrócić uwagę, na odpowiednie przygotowanie pracowników i sprzętu roboczego do wykonywania konkretnych prac. Sprzęt roboczy powinien posiadać ustalone parametry takie jak dopuszczalne obciążenia, udźwig, ciśnienie. Parametry te powinny być opisane na wyposażeniu roboczym a niektóre z nich podane w dokumentacji dotyczącej tego sprzętu. Ważne jest w tym zakresie przygotowanie odpowiednich instrukcji  bezpiecznego wykonywania robót dla konkretnego zadania, w których będą również zawarte wymagania dotyczące wyznaczania stref niebezpiecznych, stanu maszyn, narzędzi itd. Podczas użytkowania maszyny nie wolno usuwać wyposażenia ochronnego oraz elementów zabezpieczających. Pracownicy zobowiązani są do natychmiastowego zgłaszania usterek maszyny lub dołączonego do niej wyposażenia ochronnego.

Ze względu na użytkowanie maszyn i urządzeń na otwartym terenie mogą być one narażone na oddziaływanie różnych zjawisk atmosferycznych. Dlatego powinno się je zabezpieczać, zwłaszcza przed niebezpiecznymi skutkami tych zjawisk, np. przed wyładowaniami atmosferycznymi (dotyczy to np. żurawi).

Dofinansowanie z środków UE

Firmy stabilne (nie powoływane tylko na okoliczność wykonywania określonego, pojedynczego zamówienia), pomimo złożonych procedur aplikacyjnych mają możliwość korzystania ze środków Unii Europejskiej [21]. Środki te mogą być przeznaczane np. na zakup wyposażenia roboczego (nowego i używanego) oraz szkolenia pracowników ale także na środki ochrony zbiorowej i indywidualnej przed zagrożeniami. Pomocne dla podwykonawców w tym zakresie mogą być działające w Polsce firmy konsultingowe.

Bibliografia

1. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.. U. 1998, nr 21, poz. 94, ze zm.)
2. http://www.porozumieniedlabezpieczenstwa.pl/doc/79/Za%C5%82%C4%85cznik%20do%20Umowy%20-20wspolne%20wymagania%20BHP%20Porozumienia.pdf.
3. Red. A. Szczygielska. Współpraca z podwykonawcami w aspekcie bhp  – przykłady dobrych praktyk. CIOP-PIB. Warszawa, 2012 r. http://www.ciop.pl /52207
4. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (t. j. Dz. U. z 2010 r. Nr 243 poz. 1623 ze zm.)
5. Rozporządzenie Rady Ministrów, z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bhp (Dz. U. Nr 109 poz. 704, ze zm.).
6. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t. j. Dz. U. z  2003 r. nr 169, poz. 1650, ze zm.).
7. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury, z dnia 06.02.2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz. U. Nr 47, poz. 401).
8. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 marca 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych (Dz. U. Nr 26, poz. 313, ze zm.).
9. Instrukcja Bezpiecznego Wykonywania Robót  http://www.porozumieniedlabezpieczenstwa.pl/dokumenty_do_pobrania.html
10. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 23 czerwca 2003 r. w sprawie informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (Dz. U nr 120, poz. 1126).
11. Rozporządzenie Ministra Gospodarki , z dnia 21 grudnia 2005 r., w sprawie zasadniczych wymagań dla środków ochrony indywidualnej (Dz. U. nr 259, poz. 2173).
12. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, z dnia 27 kwietnia 2000 r., w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach spawalniczych (Dz. U. nr 40, poz. 470).
13. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 18 lipca 2001 r. w sprawie trybu sprawdzania kwalifikacji wymaganych przy obsłudze i  konserwacji urządzeń technicznych (Dz. U. nr 79, poz. 849, ze zm.).
14. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, z dnia 20 września 2001 r., w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych (Dz. U. nr 118, poz. 1263).
15. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 kwietnia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci (Dz. U. nr 89, poz. 828, ze zm.).
16. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 10 maja 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy użytkowaniu wózków jezdniowych z napędem silnikowym (Dz. U. nr 70, poz. 650, ze zm.).
17. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 27.07.2004r. w sprawie szkolenia z dziedziny BHP (Dz. U. 180, poz. 1860, ze zm.).
18. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz. U nr 191, poz. 1596 ze zm.).
19. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn (Dz. U. nr 199, poz. 1228, ze zm.).
20. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 lipca 2002 r., w sprawie rodzajów urządzeń podlegających dozorowi technicznemu (Dz. U. nr 120 poz. 1021, ze zm.).
21. Portal funduszy europejskich http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/ dzialaniapromocyjne/PI/Aktualnosci/Strony/dotacje_msp_cpi_16042013.aspx