Pracodawca jest obowiązany oceniać, dokumentować oraz informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami (art. 226 Kp),  (Tab. nr 10).

  Tab. nr 10

 
Ocena ryzyka polega na oszacowaniu prawdopodobieństwa wystąpienia niepożądanych zdarzeń oraz wysokości prawdopodobnych strat. Straty w tym przypadku są rozumiane jako straty związane z utratą zdrowia lub życia.

Pojęcie ryzyka zawodowego zostało zdefiniowane w polskim prawie w § 2 pkt. 7 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz. U. 2003 nr 169, poz. 1650 ze zm.). Zgodnie z tą definicją, przez pojęcie ryzyka zawodowego rozumie się prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, które powodują straty, w szczególności wystąpienie u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy.
Środowisko pracy to warunki środowiska materialnego (określonego czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi), w których odbywa się proces pracy.

Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe występujące przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk pracy i miejsc pracy, stosowanych substancji i preparatów chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz zmianie organizacji pracy.
Przez zagrożenie rozumie się taki stan środowiska pracy, który może spowodować wypadek lub chorobę. Przy ocenie ryzyka zawodowego pracodawca uwzględnia wszystkie czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac.

Jeżeli ze względu na rodzaj procesu pracy likwidacja zagrożeń nie jest możliwa, należy  podejmować odpowiednie  działania, a w szczególności:ograniczanie ryzyka zawodowego,

• przeprowadzanie oceny ryzyka,
• likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania,
• dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie o organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy – z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowia pracowników,
• stosowanie nowych rozwiązań technicznych,
• zastępowanie  niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń, substancji i innych materiałów – bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi,
• nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przede środkami ochrony indywidualnej,
• instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

W wykonaniu obowiązku pracodawcy dotyczącego oceny ryzyka mogą być przydatne, dostępne już na rynku, specjalne programy zawierające odpowiednie moduły, które pozwalają na zobiektywizowaną, opartą na z góry ustalonych kryteriach, ocenę ryzyka zawodowego na poszczególnych stanowiskach pracy (np. opracowany przez CIOP komputerowy system rejestracji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego STER).

W okresie kilku ubiegłych lat obserwowano rozwój różnych metod oceny ryzyka zmierzających do jej zobiektywizowania i udoskonalenia. Metody te zostały opisane w wielu publikacjach dotyczących samej problematyki oceny ryzyka zawodowego [5] lub systemów zarządzania bezpieczeństwem [np. 7, 8, 11,12,13,15,16]. W opracowaniach tych omówiono zalecane procedury analizy, oceny i kontroli ryzyka, niezbędne do wdrożenia i funkcjonowania w zakładzie pracy systemu zarządzania bezpieczeństwem. Należy uznać, że w zakładach pracy, w których nie działają takie systemy i procedury, obowiązek określony w art. 226 jest wykonany, gdy pracodawca przed dopuszczeniem pracownika do pracy (w ramach szkolenia wstępnego) poinformuje go o:

• rodzajach czynników niebezpiecznych, szkodliwych dla zdrowia i uciążliwych występujących na stanowisku pracy oraz o ich poziomie (np. stężeniach substancji chemicznych i pyłów w powietrzu, natężeniu hałasu, poziomie szkodliwych drgań, warunkach mikroklimatycznych), a także częstotliwości występowania tych zagrożeń i uciążliwości
• wypadkach i chorobach zawodowych, jakie miały miejsce na tym lub podobnych stanowiskach pracy w zakładzie, przyczynach oraz skutkach tych wypadków i chorób, a także podjętych działaniach profilaktycznych
• środkach ochrony zbiorowej i indywidualnej, jakie będą do dyspozycji pracownika oraz sposobach ich stosowania.

Pracodawca jest obowiązany stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą (art. 227 § 1Kp). Jak wynika z brzmienia tego przepisu, obowiązek ten nie ogranicza się jedynie do chorób zawodowych (określonych w wykazie chorób zawodowych), ale dotyczy także innych chorób, na które może zachorować pracownik w związku z warunkami, w jakich wykonuje pracę. Choroby te (np. grypa, zapalenie płuc, reumatyzm, choroby alergiczne, choroby układu mięśniowo-szkieletowego)  powinny być brane pod uwagę  przy ocenie wypełniania obowiązków w zakresie bhp przez pracodawcę, jeżeli są podstawy do uznania, iż powstały w związku z warunkami pracy.

Wykonanie obowiązku określonego w § 1 art. 227 odbywa się w szczególności przez: utrzymywanie w stałej sprawności urządzeń ograniczających lub eliminujących szkodliwe dla zdrowia czynniki środowiska pracy oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników, przeprowadzanie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, rejestrowanie i przechowywanie wyników tych badań i pomiarów oraz udostępnianie ich pracownikom. O wynikach badań i pomiarów pracodawca informuje pracowników oraz umieszcza je na stanowiskach pracy.

Wprawdzie sposób udostępniania wyników badań i pomiarów nie został określony wprost w tym przepisie, ale niewątpliwie informacje te powinny być także przekazane w trakcie szkoleń wstępnych i okresowych, o których mowa w art. 237<sup>3 oraz w ramach informowania o ryzyku zawodowym, o którym mowa w art. 226 kodeksu pracy. W razie stwierdzenia przekroczeń najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, pracodawca jest obowiązany niezwłocznie, w sposób ustalony w danym zakładzie pracy, poinformować o tym pracowników oraz umieścić na odpowiednim stanowisku pracy informację o stwierdzonym narażeniu.

Tryb rodzaj i częstotliwość wykonywania badań i pomiarów, o których mowa wyżej, przypadki w których jest konieczne prowadzenie pomiarów ciągłych, wymagania jakie powinny spełniać laboratoria wykonujące badania i pomiary, a także sposób rejestrowania, przechowywania i udostępniania wyników tych badań i pomiarów określa w drodze rozporządzenia minister zdrowia i opieki społecznej na podstawie upoważnienia wynikającego z art. 227 § 2. Obecnie kwestię tę reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. (Dz.U. 2011 Nr 33 poz. 166)

Wykaz najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia określa w drodze rozporządzenia Minister Pracy i Polityki Socjalnej w porozumieniu z Ministrem Zdrowia i Opieki Społecznej. Obecnie jest to rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. 2014, poz. 817). Wykaz ten jest sporządzany na podstawie uzasadnionych wniosków przedkładanych ministrowi właściwemu do spraw pracy przez Międzyresortową Komisję do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy, powołaną przez Prezesa Rady Ministrów w trybie art. 228 § 1Kp.

Wśród czynników stwarzających szczególne zagrożenie dla zdrowia lub życia w Kodeksie pracy wymienione zostały również szkodliwe czynniki biologiczne. W razie zatrudnienia pracownika w warunkach narażenia na działanie tych czynników pracodawca stosuje wszelkie dostępne środki eliminujące narażenie, a jeżeli jest to niemożliwe – ograniczające stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki (art.2221 § 1Kp).

Pracodawca został również zobowiązany do prowadzenia rejestru prac narażających pracowników na działanie szkodliwych czynników biologicznych oraz rejestru pracowników zatrudnionych przy takich pracach (art. 2221 § 2 Kp). Klasyfikacja i wykaz szkodliwych czynników biologicznych, wykaz prac narażających pracowników na działanie czynników biologicznych, szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez szkodliwe czynniki biologiczne oraz sposób prowadzenia rejestrów prac i pracowników oraz sposobu przechowywania i przekazywania tych rejestrów do podmiotów właściwych do rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych określone zostały w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia z środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. 2005, Nr 81, poz. 716) ze zm. (Dz.U. 2008, Nr 48, poz. 288).

Osoba przyjmowana do pracy podlega wstępnym badaniom lekarskim. Badaniom takim podlegają także pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe. Ponowne badanie wstępne pracownika przenoszonego na inne stanowisko pracy (z wyjątkiem pracowników młodocianych) powinno wykonywać się wtedy, gdy na nowym stanowisku jest wyższy poziom czynników szkodliwych albo występują czynniki szkodliwe, które nie występowały na poprzednim stanowisku pracy.</sup>

Wstępnym badaniom lekarskim nie podlegają osoby: przyjmowane ponownie do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej bezpośrednio po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą; przyjmowane do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli przedstawią pracodawcy aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie, a pracodawca ten stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku, z wyłączeniem osób przyjmowanych do prac szczególnie niebezpiecznych.

<sup>Pracownik podlega ponadto okresowym badaniom lekarskim. W przypadku niezdolności do pracy trwającej ponad 30 dni, pracownik podlega kontrolnym badaniom lekarskim (art. 229 § 2Kp) w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku. Wstępne, okresowe i kontrolne badania lekarskie przeprowadzane są na koszt pracodawcy (art. 229 § 6Kp). Pracodawca ponosi także inne koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej, niezbędnej z uwagi na warunki pracy.

Tryb, zakres i częstotliwość profilaktycznych badań lekarskich oraz zakres czynności rozumianych jako inne czynności prowadzone w ramach profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami określił Minister Zdrowia i Opieki Społecznej, w porozumieniu z Ministrem Pracy i Polityki Socjalnej, w rozporządzeniu z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. 1996 Nr 69, poz. 332) ze zm.(Dz.U. 1997 Nr 60 poz. 375), (Dz.U. 1998 Nr 159 poz. 1057), (Dz.U. 2001 Nr 37 poz. 451), (Dz.U. 2001 Nr 128 poz. 1405), (DzU. 2010 Nr 240, poz. 1611); (Dz.U. 2015, poz. 457). W rozporządzeniu tym określono także dodatkowe wymagania kwalifikacyjne, jakie powinni spełniać lekarze przeprowadzający badania oraz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną niezbędną z uwagi na warunki pracy. W załącznikach do rozporządzenia ustalono wzory formularzy skierowania na badania i zaświadczenia od lekarza.

W przypadku stwierdzenia u pracownika objawów wskazujących na powstanie choroby zawodowej lub gdy pracownik stał się niezdolny do wykonywania dotychczasowej pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej i nie został zaliczony do żadnego stopnia niepełnosprawności (dawniej grupy inwalidzkiej), pracodawca, na podstawie odpowiedniego orzeczenia lekarskiego, jest obowiązany przenieść pracownika do innej odpowiedniej pracy (art. 230 § 1 i art. 231 Kp).

W razie przeniesienia pracownika do innej pracy wskutek wystąpienia objawów choroby zawodowej, praca do której zostanie on przeniesiony, może być uznana za odpowiednią tylko wtedy, gdy pracownik nie będzie narażony na czynniki, które wywołały objawy choroby zawodowej. Jeżeli przeniesienie, o którym mowa wyżej, powoduje obniżenie wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje dodatek wyrównawczy (art. 230 § 2 Kp) przez okres nie przekraczający 6 miesięcy.

Pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych, pracodawca powinien zapewnić nieodpłatnie odpowiednie posiłki i napoje, jeżeli jest to niezbędne ze względów profilaktycznych (art. 232 Kp). Rodzaje tych posiłków i napojów oraz wymagania, jakie powinny spełniać, a także przypadki i warunki ich wydawania określiła Rada Ministrów w rozporządzeniu z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz.U. 1996 Nr 60, poz. 279).

Pracodawca jest obowiązany dostarczać napoje w ilościach niezbędnych do zaspokojenia potrzeb. Pracownikom nie przysługuje ekwiwalent pieniężny za posiłki i napoje. Przepis ten nie przewiduje możliwości wydawania (za częściową odpłatnością) tzw. posiłków regeneracyjno-wzmacniających, ale posiłki takie mogą być wydawane, jeżeli są przewidziane w układzie zbiorowym pracy.

Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom odpowiednie urządzenia higieniczno-sanitarne oraz dostarczyć niezbędne środki higieny osobistej, a także zapewnić środki do udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku (art. 233 Kp). Szczegółowe wymagania dotyczące urządzeń higieniczno-sanitarnych zawierają przepisy ogólne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przepisy prawa budowlanego. Ilość środków do utrzymania higieny osobistej, np. mydła, pasty do mycia oraz ręczników, zależy od rodzaju wykonywanej pracy i stopnia zabrudzenia ciała w wyniku tej pracy. Środki te powinny być wydawane w ilościach niezbędnych do utrzymania higieny osobistej.

W Kodeksie pracy wprowadzony jest również, ustawowy obowiązek dotyczący zapewnienia pracownikom środków do udzielania pierwszej pomocy (art. 224 Kp). Obowiązek ten został uszczegółowiony w § 44 przepisów ogólnych bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracodawca, w myśl tego przepisu, powinien zapewnić sprawnie funkcjonujący system pierwszej pomocy w razie wypadku oraz środki do udzielania pierwszej pomocy. W szczególności pracodawca powinien zapewnić punkty pierwszej pomocy w wydziałach (oddziałach), w których są wykonywane prace powodujące duże ryzyko wypadku lub związane z  wydzielaniem się par, gazów albo pyłów substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne ze względu na ostre działanie toksyczne oraz apteczki w poszczególnych wydziałach (oddziałach) zakładu pracy. Liczbę punktów i apteczek pierwszej pomocy, ich usytuowanie oraz ilość i rodzaj środków pierwszej pomocy - pracodawca powinien ustalić w porozumieniu z lekarzem sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną.</sup>

__________________________________________

LITERATURA

[5.] Leszczyński W.: Ocena ryzyka zawodowego oraz informowanie o tym ryzyku pracowników. Służba Pracownicza 1996, nr 6.
[6.] Makarewicz B.: Popularny poradnik bhp. Warszawa, CRZZ 1967.
[7.] Markowski A.S.: Bezpieczeństwo procesów przemysłowych - zarządzanie bezpieczeństwem. Łódź, Wyd. CORPO 1994.
[8.] Markowski A.S.: Identyfikacja i ocena zagrożeń chemicznych. Łódź, Wyd. CORPO 1993.
[9.] Masewicz W.: Nowy kodeks pracy z komentarzem. T. 1,2. Warszawa, Wyd. Biblioteczka Pracownicza 1997.
[10.] Pawłowska Z.: Ryzyko zawodowe - zasady oceny. Bezpieczeństwo Pracy 1996, nr 6, s. 14-17.
[11.] Pawłowska Z., Pietrzak L., Kowalewski S.: Ryzyko zawodowe - zasady, analizy i oceny. Bezpieczeństwo Pracy 1996, nr 5, s. 16-18.
[12.] Pietrzak L.: Ryzyko zawodowe - ocena ryzyka w małych firmach. Bezpieczeństwo Pracy 1996, nr 9, s. 16.
[13.] Rączkowski B.: BHP w praktyce. Gdańsk-Wrzeszcz, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr 1995.
[14.] Rosmus P., Sobala J.: System zarządzania bezpieczeństwem pracy w zakładach górniczych. Bezpieczeństwo Pracy i Ochrona Środowiska Górniczego 1996.
[15.] Studenski R.: Zarządzanie bezpieczeństwem w zakładzie pracy. Atest 1995, nr 1-9, 11,12.
[16.] Szubert W.: Prawne zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy. Warszawa, PW.