Szczególne rodzaje pracy
PRACA ZMIANOWA

 

Praca zmianowa – skutki zdrowotne i ich ograniczanie
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 1/2020 str. 10-14

mgr inż. Patrycja Łach dr Joanna Mazur-Róźycka prof. dr hab. inż. Danuta Roman-Liu Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy

W artykule poruszono kwestię zmian zachodzących w organizmie ludzkim na skutek wykonywania obowiązków zawodowych w niestandardowych godzinach, w trybie pracy zmianowej oraz nocnej. Opisano, jak deficyty snu i jego zaburzenia mogą oddziaływać na procesy fizjologiczne i potęgować niezdrowe nawyki oraz zachowania pracowników. Przedstawiono również wiele działań, których wprowadzenie w życie pozwala na łagodzenie negatywnych skutków pracy zmianowej i zachowanie dobrej jakości snu.



Mózg po godzinach: wpływ pracy zmianowej na funkcjonowanie poznawcze pracowników
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 8/2018 str. 16-20

dr Kamila Nowak Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy

Liczne doniesienia naukowe wskazują na negatywny wpływ pracy w niestandardowych (zwłaszcza nocnych) godzinach na ogólne funkcjonowanie i zdrowie człowieka. Prezentowany artykuł stanowi próbę podsumowania dotychczasowej wiedzy, dotyczącej wpływu pracy na funkcjonowanie poznawcze pracowników, a uzyskanej na podstawie badań z zastosowaniem obiektywnych metod diagnostycznych. Poruszona została także problematyka różnic indywidualnych w tolerancji na tę formę aktywności, czynników chroniących przed skutkami pracy zmianowej oraz profilaktyki zaburzeń poznawczych.



Ocena zdolności do pracy pracowników starszych wg WAI – wyniki wybranych polskich badań
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 5/2017 str. 16-20

mgr Marzena Malińska Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy

W artykule przedstawiono analizę polskich badań prowadzonych  w zakresie zdolności do pracy pracowników starszych ocenianych według WAI (Work Ability Index). Omówiono definicję starszego pracownika, a także zwrócono uwagę na związek pomiędzy zdolnością do pracy zdrowych i przewlekle chorych pracowników a poszczególnymi czynnikami zawodowymi i pozazawodowymi, takimi jak wiek, rodzaj wykonywanej pracy, zawód, wykształcenie, wydolność fizyczna, gorące środowisko, styl życia, praca zmianowa, stres zawodowy oraz dopasowanie do organizacji.



Chronobiologiczne aspekty ryzyka zdrowotnego u pracowników zmianowych nocnych
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 4/2016 str. 12-17

mgr Malwina A. Zużewicz dr n. med. Krystyna Zużewicz

W artykule podjęto próbę wyjaśnienia, w jaki sposób zwiększone ryzyko chorób u pracowników zmianowych nocnych można powiązać z czynnikami zewnętrznymi zaburzającymi funkcje zegara biologicznego. Do takich czynników zalicza się, obok pracy wymuszającej aktywność fizyczną i umysłową w porze nocnej, także ekspozycję na światło sztuczne. Obserwacje dotyczące skutków zdrowotnych, jakie u ludzi wywołuje praca w nocy, powiązano z wynikami badań na zwierzętach, w zakresie czynników środowiskowych zaburzających funkcjonowanie zegara biologicznego.

Pozwoliło to naukowcom na sformułowanie hipotez co do przyczyn zaburzeń funkcji układów hormonalnego, immunologicznego, trawiennego, krążenia u pracowników zmianowych nocnych. Ustalenie mechanizmów biologicznych wyjaśniających sposób, w jaki praca zmianowa i nocna może sprzyjać rozwojowi chorób u wykonujących ją ludzi, w tym choroby nowotworowej ułatwia podejmowanie odpowiednich działań profilaktycznych.



Wpływ charakterystyki widmowej światła sztucznego na aktywność dobową i poziom senności pracowników zmianowych
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 12/2014 str. 18-22

dr Krystyna Zużewicz dr hab. inż. Agnieszka Wolska, prof. nadzw. CIOP-PIB Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy

Światło uczestniczy nie tylko w procesie widzenia, ale także w regulacji wydzielania hormonów snu, termoregulacji, a także wpływa na poziom czujności i funkcje poznawcze. Poza ww. skutkami oddziaływania światła na organizm człowieka, istnieje również pewne zagrożenie uszkodzenia fotochemicznego  siatkówki oczu, zwłaszcza światłem z zakresu niebieskiego, które również najsilniej oddziałuje na wydzielanie melatoniny. Oświetlenie sztuczne o różnej charakterystyce widmowej może w odmienny  sposób wpływać psychofizjologię oraz zdrowie człowieka. Prowadzone są  badania mające na celu opracowanie takich rozwiązań oświetlenia pomieszczeń pracy, które sprzyjałyby utrzymaniu odpowiedniego poziomu czujności i zapobiegałyby senności pracownika zwłaszcza w  nocy czy w pomieszczeniach bez dostępu światła naturalnego. Dotychczas powszechnie stosowano oświetlenie o szerokim widmie światła białego. W nowych urządzeniach oświetleniowych próbuje się wprowadzać większy udział światła z zakresu barwy niebieskiej i zielonej, czyli  o długościach stymulujących szlak siatkówkowo-podwzgórzowy ludzi. Praktycznie chodzi o ustalenie takiego rozkładu widmowego światła, z istotnym udziałem światła  niebieskiego, które sprzyjając wykonywaniu pracy na wysokim  poziomie czujności, nie miałaby negatywnego wpływu na zdrowie.



Praca na zmianie nocnej a ryzyko raka piersi u kobiet
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 11/2013 str. 13-15

lek. med. Agata Kawalec

Organizacja czasu pracy coraz częściej obejmuje pracę w systemie zmianowym, co wpływa na zdrowie pracowników. Artykuł porusza ostatnie doniesienia na temat wpływu pracy zmianowej w nocy na ryzyko kancerogenezy. Podano różne definicje pracy zmianowej, a także pokrótce przedstawiono skalę problemu. Zaprezentowano najnowsze wyniki badań dotyczących związku ryzyka raka piersi, z pracą zmianową w nocy. Przedstawiono stanowisko Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem IARC (International Agency for Research on Cancer), która uznała nocną pracę zmianową powodującą zaburzenia rytmu okołodobowego za prawdopodobny czynnik kancerogenny, zaliczając ją do grupy 2A. W tekście wskazano również kierunki dalszych badań oraz konieczność opracowania  profilaktyki.



Nocna praca zmianowa jako czynnik ryzyka kancerogenezy
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 8/2013 str. 13-17

lek. med. Agata Kawalec - prof. nadzw., dr hab. n. med. Krystyna Pawlas Katedra i Zakład Higieny Akademii Medycznej we Wrocławiu

Organizacja czasu pracy  coraz częściej obejmuje pracę w systemie zmianowym, co wpływa na zdrowie pracowników. Artykuł porusza ostatnie doniesienia na temat wpływu pracy zmianowej na ryzyko kancerogenezy. Podano różne definicje pracy zmianowej, a także pokrótce przedstawiono skalę problemu. Zaprezentowano najnowsze wyniki badań dotyczących związku ryzyka raka piersi, endometrium, prostaty i jelita grubego z pracą zmianową. Przedstawiono stanowisko Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem IARC (International Agency for Research on Cancer), która uznała pracę zmianową powodująca zaburzenia rytmu okołodobowego za prawdopodobny czynnik kancerogenny, zaliczając ją do grupy 2A.  Pomimo wystarczających dowodów na wpływ kancerogenny światła w czasie biologicznej nocy na zwierzęta eksperymentalne, wciąż istnieją ograniczone dowody na kancerogenność pracy zmianowej, w tym pracy nocnej dla ludzi. Wskazano kierunki dalszych badań oraz konieczność opracowania  profilaktyki.



Kofeina - sposób na poprawę sprawności działania i zapobieganie senności
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 5/2008 str. 10-14

Dr Krystyna Zużewicz, Dr Hab. Maria Konarska Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy

Aktywizujące działanie kofeiny zawartej w wypijanej kawie może być dobrym sposobem na utrzymanie odpowiedniego poziomu sprawności podczas pracy nocnej, zmianowej oraz wymagającej czujności. Na podstawie piśmiennictwa naukowego w artykule omówiono zagadnienia związane z właściwościami kofeiny jako składnika produktów żywnościowych, działanie kofeiny na organizm człowieka z uwzględnieniem tolerancji kofeiny, podatności na bezsenność oraz interakcję z innymi czynnikami środowiska pracy.


Czas - czwarty wymiar pracy
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 9/2005 str. 2-4

Dr Krystyna Zużewicz, Doc. Dr Hab. Maria Konarska Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy

Celem artykułu jest omówienie problemów zdrowotnych wynikających z organizacji pracy w "społeczeństwie 24-godzinnym": elastycznego czasu pracy, pracy nocnej i zmianowej. Udoskonalenie przepływu informacji i zmiany związane z globalizacją coraz częściej wymuszają aktywność zawodową niezależnie od pory doby. Zła organizacja niestandardowego czasu pracy może prowadzić do niekorzystnych skutków zdrowotnych i społecznych.


Zmiany tolerancji pracy zmianowej - fizycznej i umysłowej - związane z wiekiem
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 7-8/2004 str. 28-30

Dr Krystyna Zużewicz, Doc. Dr Hab. Maria Konarska Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy

"Wraz z procesami starzenia się już od ok. 45 roku życia następuje zmniejszenie sprawności psychofizycznej człowieka, pociągające za sobą ograniczenie możliwości wykonywania ciężkiej pracy fizycznej, czy prac wykonywanych w trudnych warunkach, np. pracy w nocy. Wykonywanie pracy w trudnych warunkach przez osoby starsze, przyspiesza procesy starzenia się oraz zwiększa ryzyko zawodowe wypadków przy pracy. Zmniejszenie zdolności do wykonywania pracy umysłowej zaznacza się w późniejszym wieku (od ok. 65 r.ż.) i nie tak jednoznacznie, jak w przypadku zdolności do ciężkiej pracy fizycznej i zmianowej."



Czynnik ludzki w bezpieczeństwie pracy. Najczęstsze kłopoty zdrowotne pracownika zmianowego
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 9/2001 str. 30-31

Prof. Dr Hab. Med. Krzysztof Kwarecki Dr Krystyna Zużewicz Centralny Instytut Ochrony Pracy

U pracowników zmianowych, a zwłaszcza nocnych pojawiają się stosunkowo często dość typowe i powtarzające się dolegliwości chorobowe. Wiele z tych dolegliwości przypomina skargi osób, które po podróży lotniczej zmieniły strefy czasu. Zegar biologiczny Europejczyka po przelocie jest przyśpieszony w stosunku do czasu astronomicznego w Ameryce Północnej o 7 - 10 godzin. Czynności fizjologiczne podróżującego przez pewien okres po przylocie podporządkowane są jeszcze czasowi miejsca wylotu. Synchronizacja zegara biologicznego do czasu miejscowego, dla poszczególnych czynności, trwa różnie długo. Szacuje się, że dla lotu ze wschodu na zachód wynosi ona l ,5-godziny/dobę, co przy różnicy czasu między Warszawą a Nowym Jorkiem 6-7 godzin, powoduje, że Polak przy stosuj e swój zegar biologiczny do wskazań czasu astronomicznego w USA po około 3-4 dniach pobytu. Przed kilkunastu laty okres synchronizacji rytmu biologicznego do czasu lokalnego nazwaliśmy stanem długu czasowego, by nie stosować kalki językowej z j. angielskiego (próby tłumaczenia jet lag są nieszczęśliwe, a inne tłumaczenia np. jet pilot syndrome terminem syndrom pilota odrzutowego są zupełnie chybione, bo w gruncie rzeczy dotyczą one pasażera a nie pilota, który to ostatni wkrótce po przylocie wraca do kraju). Wprowadzając ten termin posłużyliśmy się wzorem z fizjologii pracy, gdzie słowa dług tlenowy oznaczaj ą u sportowca potrzebę jego spłacenia po ponownym odpowiednim zaopatrzeniu organizmu w tlen. Odpowiednio długi pobyt w nowej strefie czasu umożliwia spłacenie długu w czasie i zsynchronizowaniu faz rytmów około dobowych z fazami środowiskowych dawców czasu (dzień / noc, synchronizator socjalny u ludzi). (...)


Czynnik ludzki w bezpieczeństwie pracy.Rytm życia, rytm przyrody...
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 7-8/2001 str. 43-45

Prof. Dr Hab. Med. Krzysztof Kwarecki, Dr Krystyna Zużewicz Centralny Instytut Ochrony Pracy

21 czerwca nadeszło przez wielu z nas oczekiwane lato, pora urlopów, a często i zmniejszenia intensywności naszych działań życiowych. Większość z nas reaguje na ten fakt wieloma zmianami natężenia procesów życiowych, zauważalnych, ale i ściśle związanych z naszym metabolizmem, o tym ostatnim informują nas dopiero wyniki przeprowadzonych badań biochemicznych krwi. Manifestowanie się objawów rytmiki sezonowej w czynnościach naszego organizmu zależy w bardzo widoczny sposób od miejsca naszego zamieszkania. Ludzie żyjący w strefach okołorównikowych praktycznie przez cały rok żyją we względnie stałej proporcji dnia do nocy, światła do ciemności. Im dalej od równika proporcje te ulegają coraz wyraźniejszym zmianom. Mieszkańcy Petersburga kochają czerwcowe „białe noce", gdy w miejsce nocy przychodzi niezbyt długo trwający zmierzch / świt. Ale pamiętaj ą oni także zimę, gdy dzień trwa ledwie kilka godzin, a ludziom dokuczaj ą różnie nasilone stany depresyjne. Jeszcze poważniejszy problem dotyczy mieszkańców północnych stref polarnych. Tam lato - czyli dzień polarny trwa przez kilka miesięcy, ale tyle samo trwa zima lub noc polarna. Takim skrajnym przykładem wpływu sezonu na życie biologiczne człowieka jest rytm płodności wśród zwierząt. Okres godów i następnie pora narodzin potomstwa są charakterystyczne dla poszczególnych gatunków zwierząt. (...)


Czynnik ludzki w bezpieczeństwie pracy. Jak spłacić dług czasowy?
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 12/1999 str. 26-27

Prof. Dr Hab. Med. Krzysztof Kwarecki Dr Krystyna Zużewicz Centralny Instytut Ochrony Pracy

Od wielu już lat nadchodzi dzień zmiany czasu letniego na zimowy, by w pół roku później był to dzień zmiany czasu zimowego na letni. Za każdym razem fakt ten budzi emocje, a opinia publiczna jest podzielona. Zmiany czasu mają swoich zwolenników oraz zdecydowanych oponentów. Poproszeni o komentarz dla jednego z programów radiowych, jako fizjolodzy przyrównaliśmy zmianę czasu o l godz. do skutków przelotu samolotem na zachód np. na trasie Warszawa - Londyn. Taka zmiana czasu wydaje się niezbyt uciążliwa, a nawet atrakcyjna. Późniejsze niż zwykle wstanie z łóżka pozwala na pełniejszy wypoczynek. Podobna bywa opinia osób zatrudnionych na zmianie porannej, zwyczajowo rozpoczynających pracę o godzinie 06:00. W pierwszych dniach po zmianie czasu dysponuje się pozornie większą rezerwą czasową przed wyjściem z domu. Gdy przed laty komentowaliśmy skutki zmiany czasu zimowego na letni, użyliśmy także porównania z podróżą lotniczą. Następnego ranka w ogólnopolskim dzienniku znalazł się tytuł „Z soboty na niedzielę Polska znalazła się o godzinę bliżej do Moskwy" i dalej następował komentarz medyczny. Zbyt barwne porównania czasem mogą być zaskakujące. Podczas wykładów dla studentów medycyny, mówiąc o skutkach biologicznych przelotów na wschód lub zachód dla człowieka, używa się skrótu mnemotechnicznego, który sprowadza się do stwierdzenia, że człowiek o wiele lepiej toleruje przelot na zachód niż w kierunku przeciwnym. Kilkanaście lat temu spotykało się to jakby z większym „zrozumieniem", zaś od kilku lat słuchacze nie widzą w tym już nic zabawnego. (...)


Czynnik ludzki w bezpieczeństwie pracy.Rytm życia, rytm pracy...
"Bezpieczeństwo Pracy - Nauka i Praktyka" 7-8/1999 str. 29

Prof. Dr Hab. Med. Krzysztof Kwarecki Dr Krystyna Zużewicz Centralny Instytut Ochrony Pracy

Zamiarem autorów jest przekazywanie informacji z zakresu fizjologii i medycyny pracy w stałej rubryce „Bezpieczeństwa Pracy". Mamy nadzieje, że Czytelnicy zaakceptują prezentowane treści. Nie będą to bardzo obszerne artykuły. Czytelnik będzie mógł wybrać, to co dla niego ważne, choć zapewne nie obędzie się bez sugestii autorów. W patofizjologii chorób zawodowych, w fizjologii i medycynie pracy dokonywane są liczne odkrycia, które na pewno zainteresują ludzi zawodowo odpowiedzialnych za bezpieczeństwo pracy. Czasem będą to kilku odcinkowe opisy ważnych zjawisk czy wyników badań z zakresu fizjologii i biologii człowieka, czasem, podawane w lżejszej formie, pozornie banalne informacje, czy ciekawostki o zaskakujących wnioskach. Można będzie w nich znaleźć odpowiedzi np. na pytania: Jakie znaczenie dla bezpieczeństwa ruchu kołowego ma prowadzenia pojazdu przez zawodowego kierowcę, cierpiącego na okresowy bezdech nocny (ta dziwna dolegliwość nie jest wcale rzadka i polega na stosunkowo długich - kilkunastosekundowych przerwach w oddychaniu w czasie snu, co zauważa zwykle zaniepokojony współmałżonek)? Czy na pokładzie samolotów komunikacyjnych zaniecha się serwowania pasażerom orzechów arachidowych? Okresowo opinię publiczną niepokoją, katastrofy komunikacyjne z dużą liczbą ofiar, zdarzające się częściej w okresie letnim. Są to np. katastrofy autobusów turystycznych. Intuicyjnie fakty te wiąże się, poza przyczynami czysto technicznymi, ze zmęczeniem i zaśnięciem osoby kierującej pojazdem. Spójrzmy na psychofizyczną sprawność człowieka w ciągu doby. Pogorszenie jakości pracy umysłowej wyrażające się np. większą liczbą błędów obserwuje się w porze nocnej, normalnie zarezerwowanej dla człowieka na sen. W porze nocnej rejestruje się także największą liczbę błędów pracowników w procesach technologicznych. Jeżeli są to procesy technologiczne wymagające specjalnej precyzji, rozwagi, szybkiej i właściwej reakcji, to pogorszenie sprawności człowieka może prowadzić do poważnych i nieobliczalnych katastrof przemysłowych. Na rys. l przedstawiono wahania sprawności psychofizycznej człowieka w różnych porach doby, z zaznaczeniem m.in. pory katastrof elektrowni atomowych (Czarnobyl i Three Miles Island). Na wykresie znalazła się również katastrofa w San Juanico, która wydarzyła się we wczesnych godzinach rannych (Bezpieczeństwo Pracy 1999, 9). W ciągu doby obserwuje się jeszcze jedną porę obniżonej sprawności psychofizycznej, występującą we wczesnych godzinach popołudniowych. Zwyczajowo nazywa się tę porę sennością poobiednią, choć występuje ona także u ludzi, którzy nie spożywali obiadu. (...)